سومین نشست از ششمین سال نشست‌های سالیانه گفتگوی سوگواران با حضور غلامرضا ظریفیان در باشگاه اندیشه برگزار شد. غلامرضا ظریفیان استاد تاریخ دانشگاه تهران گفت: به نظر من ریشه تاریخی قیام عاشورا را می‌توانیم بعد از رحلت پیامبر اسلام (صلی‌الله علیه و آله) پی بگیریم. اعراب جاهلیت سنگ بنای زندگی خود را بر محور قبیله استوار کرده بودند. یعنی افراد قبیله اختیار خود را به صورت تمام و کمال در اختیار قبیله می‌گذاشتند. از دیگر ارکان عرب جاهلیت به تعبیر ابن خلدون «عصبیت» بود. مراد از عصبیت باور بدون دلیل است؛ یعنی اگر از آنها پرسیده می‌شد چرا بت می‌پرستید و دختران خود را زنده به گور می‌کنید می‌گفتند ما آنچه نیاکان ما می‌کردند را انجام می‌دهیم.
تغییر ارکان جامعه عرب در زمان پیامبر(ص)
این استاد دانشگاه افزود: قبیله نیز بر محور جنگ بود که می‌توانست بر پایه جنگ، غنیمت بدست بیاورند. پس می‌توان عرب جاهلیت در مثلث قبیله، عصبیت و غنیمت خلاصه کرد. اما پیامبر اسلام در پی برهم زدن این نظم برآمدند و سعی نمودند به جای قبیله «امت» به جای عصبیت «اخلاق» و به جای غنیمت «قسط» را جایگزین کند؛ اینکه پیامبر(ص) تا چه میزان موفق شدند این مهم را در بین اعراب آن زمان نهادینه کنند بحث ما نیست. البته باید توجه داشت که پیامبر در 10 سال رسالت خود نمی‌توانستند همه آن عقاید و باورهای که ریشه در چندین سال بود و به فرهنگ بدل شده بود ظرف 10 سال ریشه‌کن کنند. اما پیامبر(ص) رسالت و الگوی خود را به صورت تمام و کمال ارائه دادند اما تا چه میزان این الگو در بین اعراب عملی شد جای بررسی دارد.
ظریفیان افزود: بعد از رحلت پیامبر(ص) اولین تفرقه‌ها در بین اعراب شکل گرفت. پیامبر در غدیر، علی (ع) را به عنوان کسی که رسالت ایشان را به صورت کامل درک کرده بود به جانشینی خود برگزیدند؛ چرا که می‌دانست بعد از خود اعراب دوباره به آیین گذشته بازخواهند گشت. به همین دلیل یکی از بهترین فردی که رسالت ایشان را درک کرده بود را به جانشینی خود انتخاب برگزیدند. اما در ماجرای سقیفه دیدیم که چگونه دست علی (ع) را از خلافت کوتاه می‌کنند و ابوبکر جانشین پیامبر انتخاب می‌کنند.
وی در ادامه افزود: از این زمان در بین مسلمانان فتنه‌‌ای به نام «ارتداد» شکل می‌گیرد و ابوبکر برای خواباندن ارتداد غریب به 3000 مسلمان را می‌کشتد؛ در صورتی که در تمام غزوات پیامبر در آن 7 سال که جنگ می‌کردند (درست است رسالت پیامبر 10 سال طول کشید اما در سه سال نخست جنگ به آن معنا نداشتند) شاید کمتر 1000 کشته بتوانیم نام ببریم. در همین دوره ما می‌بینیم اولین سیره‌نویس‌ها از پیامبر نگاشته می‌شود آن هم سیره‌ای که بر مبنای غزوات پیامبر نوشته شده بود. و این خود آغاز انحراف در بین مسلمانان می‌شود.
فتوحات حجم زیادی از ثروت را روانه عربستان کرد
برخلاف سخن معاویه که خود را نخستین ملوک و پادشاه معرفی می‌کرد عثمان نخستین پادشاه عربستان بود. به همین دلیل وقتی بعد از عثمان، مردم سراغ علی(ع) می‌روند امام از پذیرش خلافت امتناع می‌کند و می‌فرماید این شرایط به مراتب بدتر از دوران جاهلیت است.
این استاد تاریخ افزود: بعد از ابوبکر و آمدن عمر بابی به نام فتوحات در جهان اسلام گسترش پیدا می‌کند.اگر فرمانده فتوحات را بررسی کنیم می‌بینیم که همگی از بنی‌امیه هستند. و از بنی‌هاشم کسی در فتوحات شرکت نمی‌کرد چرا که با نفس این جنگ‌ها مخالف بودند.
ظریفیان افزود: فتوحات حجم زیادی ثروت را روانه عربستان کرد. تا جایی که عمر نمی‌دانست چگونه این ثروت را در بین اعراب تقسیم کند و آن را چگونه خرج کرد و این برای اعرابی که یک خرما را 4 نفری می‌مکیدند رؤیای بزرگی بود.عمر برای تقسیم این ثروت یک راه‌حل ناکارآمد را در پی می‌گیرد و آن تقسیم غنایم بر مبنای انصار، صحابه و یا اینکه در شبه ابی‌طالب حضور داشتند یا نداشتند؟ همین نحوی تقسیم‌بندی غنایم سبب شد به عده‌ای هزار دیار برسند و عده‌ای دیگر 10 دیار. البته عمر ثروت را در اختیار مردم قرار می‌داد اما اجازه خرج کردن را به آنها نمی‌داد.
وی در ادامه افزود: در دوره عثمان این محدودیت‌ها برداشته می‌شوند و ثروت سراریز شده به عربستان اشرافتی را شکل می‌دهد که فساد را درون عربستان به اوج می‌رساند. به نظر من برخلاف سخن معاویه که خود را نخستین ملوک و پادشاه معرفی می‌کرد عثمان نخستین پادشاه عربستان بود. به همین دلیل وقتی بعد از عثمان، مردم سراغ علی (ع) می‌روند امام از پذیرش خلافت امتناع می‌کند و می‌فرماید این شرایط به مراتب بدتر از دوران جاهلیت است. همین سخن را امام حسین (ع) نیز فرمودند« که اگر مسامان نیستند لااقل آزاده باشید». چرا که زمان اعراب جاهلیت حداقل زنان و کودکان را هتک حرمت نمی‌شدند. اتفاقی که در کربلا به وقوع پیوست. پس می‌توان از دو اسلام نام ببریم یک «اسلام سرخ» و دیگری «اسلام سبز»، بر پایه خون استوار بود و اسلام سبز همان بنی‌هاشم بود که همواره با سیاست‌های خارجی و اشراف‌زدگی مخالف بود.
امام مترصد فرصت برای قیام بود
ظریفیان افزود: امام حسین ده سال امامت می‌کنند؛ اما در دوره اختناق حکومت معاویه که هر قیامی را به شدت سرکوب می‌کرد فرصتی نبود که قیام کنند. و در این مدت حتی چند حدیث از امام حسین به ما نرسیده است. این عدم قول تنها به امام حسین ختم نشده است و ما از حضرت عباس نیز خبری در دست نداریم و تنها ایشان را «ابوالفضل» می‌نامیم. اما نمی‌دانیم فضل ایشان چه بود. اما امام حسین (ع) همواره مترصد فرصتی بودند که علیه این نظام پوسته خروج کنند؛ به همین دلیل شبانه مدینه را ترک کردند.
وی در آخر افزود:اگر فرماندهان جنگ سپاه یزید را واکاوی کنیم می‌بینیم که تمام پسران و آقازاده‌های فرماندهان فتوحات بودند. عمر سعد پسر چه کسی بود؟ «سعد بن ابی وقاص» فرمانده اعراب در جنگ با ایران. پس می‌توان ریشه تاریخی تحقق قیام عاشورا از سالها قبل و در فتوحات پی بگیریم.
