امام حسین (ع) از اصلی ترین کانونهای مورد توجه شیعیان است و سخن گفتن از ایشان و نقل حوادث عاشورا با توجه به کثرت مقاتل بسیار سهل می نمایاند. اما بررسی منابع دردسترس، نیازمند دید محققانه و در نظر گرفتن موارد متعددی است که در ادامه عنوان می شود. می توان مهمترین دلیل رواج مقتل نویسی را، بعد از تاثیرغیرقابل انکارعاشورا برسیراسلام، اهمیت یافتن اقامه عزا برای امام حسین(ع) دانست. چون ذکرمصائب و گریستن برمظلومیت حضرت سیدالشهدا (ع) در زمره عالی ترین عبادات محسوب می‌شود.
در دوره پیدایش تاریخ نگاری اسلامی، شیعیان به موازات اهل سنت، تاریخ نگاری را با رویکرد خاص خود آغاز کردند. در این میان، نوشته‌های به جا مانده از جنبش‌های شیعی یا متمایل به تشیع و یا حتی مخالف دولت اموی دارای اهمیت هستند، زیرا آنها شاهد بودند که اخبار علویان و جنبش‌های شیعی از میان می رود یا تحریف می‌شود. از سوی دیگر، موضوعاتی نظیر تاریخ خلفا نمی‌توانست توجه شیعیان را به خود جلب کند؛ زیرا شیعه پیوندی میان تاریخ خود و تاریخ آنها نمی‌دید.[1] با وجود همه مشکلات و موانع بر سر راه تاریخ نگاری شیعه، تلاش محققان شیعه به ثمر نشست و تاریخ پر از ظلم علیه شیعیان به ثبت رسید و به نسل های بعد منتقل گردید. بدین ترتیب، اولین رگه های تدوین و نگارش تاریخ توسط شیعیان در قالب سیره، تک نگاری (مقتل و وقایع نگاری) و ... شکل گرفت و نویسندگان از ابتدای قرن دوم هجری، به طور خاص به واقعه کربلا و مصائب جانگداز مرتبط با کربلا پرداختند و با استفاده و یا الهام از کتاب مقتل الحسین ابی مخنف [2]به ذکر مصائب امام حسین (ع) و یارانش اقدام نمودند.
رابطه اجتناب ناپذیر بین مطالب مقاتل و پژوهش در زمینه تاریخ عاشورا نیازمند شناخت کلی و میزان اعتبار آنها است.
در بررسی آثار مرتبط با واقعه عاشورا، تواریخ نگاشته شده بین قرون دوم تا هفتم، ارزش و اعتبار بیشتری از حیث قدمت، اعتبار و اتقان کسب می‌کنند، زیرا واقعه عاشورا را در قالب روایت با ذکر سندعنوان می‌کنند. مقتل الحسین ابی مخنف که امروزه در دسترس نیست، مقتل ابن سعد، انساب الاشراف بلاذری، اخبار الطوال- دینوری و فتوحات- ابن اعثم کوفی از منابع اصلی بررسی کننده تاریخ عاشورا هستند اما برخی از مورخین مانند دینوری، بلاذری، یعقوبی و شیخ مفید با سیاست گزینش، تلفیق و ترکیب و حذف تفاصیل و اسناد، وقایع را خلاصه کرده و ارزش تاریخی نوشته هایشان کمتر شده است. از قرن هشتم به بعد، با استیلای مغولان بر قلمرو حکومت اسلامی، و نابودی بخش بزرگی از میراث علمی مسلمانان، قسمت مهمی از منابع معتبر تاریخ عاشورا ازبین می‌رود و داستانها و افسانههای جعلی و غیر قابل اعتماد، به تاریخ راه می یابد.
رابطه اجتناب ناپذیر بین مطالب مقاتل و پژوهش در زمینه تاریخ عاشورا نیازمند شناخت کلی و میزان اعتبار آنها است. سنجش اعتبار مقاتل بر اساس اینکه کدام مورخ با چه دیدگاهی، در چه زمانی، با چه انگیزه وهدفی و با استفاده از چه منابعی اقدام به نگارش کرده است،صورت می گیرد. گستردگی مقاتل در مقابل محدودیت منابع معتبر تاریخ عاشورا، دید وسواس گونه ایی جهت تشخیص سره از ناسره را می طلبد. مقتل نویسی با استناد به منابع وموارد مختلف صورت می‌گرفته و باید دانست منابع تالیف شده بر اساس منابع قابل اعتماد، از لحاظ تاریخی نیز قابل اعتماد می گردند با در نظر گرفتن قرابت و ارتباط نزدیک تاریخ و حدیث، مطالعه و بررسی کتابهای تاریخی حدیثی که مطالب تاریخی مهمی از زندگی امامان دارد؛ مانند اصول کافی، بصائر الدرجات،عیون الخبارالرضا وعلل الشرایع ضروری است زیرا مقاتل شیعی، براساس روایات رسیده از ائمه معصوم پایه گذاری شده و درآن تحلیل تاریخی؛ که همان نقطه ضعف تاریخ است مشاهده نمی گردد؛ بر این اساس قابل اعتمادترین منابع درتاریخ کربلاعبارتنداز:
1. گزارش‌های امام سجاد (ع) و حضرت زینب (س) درضمن خطبه ها وعزاداری‌ها و امام باقر(ع)
2. افرادی که درلشکر امام حسین (ع) بودند اما به شهادت نرسیدند مانند «عقبه بن سمعان» و «همسر زهیر بن قین»
4. سربازان وگزارشگرانی از میان لشکر دشمن که نتوانستند عظمت‌ها و مصیبت‌ها را ببینند و سکوت کنند.مانند «حمید بن مسلم» و «هلال بن نافع» و ناظران بی‌طرفی چون عبدالله بن سلیم و مذری بن مشمعل
غالب مقاتلی که درباره امام حسین (ع) نوشته شده‌اند، به دلایل مختلف امروزه در دسترس نمی‌باشند. به عنوان مثال اولین مقتل توسط «ابی مخنف» یا ابوالقاسم اصبغ نباته در عهد امام صادق (ع) نوشته شده بوده اما در طی تاریخ از بین رفته است. از سایر مقاتلی که از دستبرد تاریخ در امام نمانده اندعبارتند از: آثار احمدبن عبیدالله ثقفی که نمونه کتابهای او عبارتند از: المبیضه فی اخبارمقاتل آل‌ابی طالب، کتاب فی تفضیل بنی هاشم و ذم بنی امیه واتباعهم. آثار محمد بن زکریا بن دینار (الجمل الکبیر، الجمل المختصر، صفین الکبیر، مقتل الحسین، مقتل الامیرالمومنین، کتاب نهروان، اخبار زید و اخبار فاطمه) که در رجال النجاشی به آنها اشاره شده است و درحال حاضرموجود نیستند. پس از آن هم مقاتل زیادی به رشته تحریر در آمده‌اند اما فقط نام آنها در تاریخ مانده و خودشان در دسترس نیستند؛ مانندمقتل الحسین واقدی، که ابن ندیم و یاقوت حموی از او یاد کرده اند و مقتل الحسین از ابوعبیده معمر بن مثنی، که کتابش در نزد ابن طاووس بوده و مقتل الحسین از نصربن مزاحم منقری، نویسنده کتاب وقعه الصفین، مقتل الحسین محمد مدائنی که ابن شهرآشوب از کتابش نقل کرده است. برخی از نویسندگان هم مانندابن ابی دنیا، الغلابی، بغوی بغدادی و یعقوبی هم نوشتاری به نام مقتل الحسین داشته اند که در فهرست ابن الندیم به آنها اشاره شده است و از جهت نزدیکی زمانی به واقعه کربلا و حداقل بودن امکان تحریف حائز اهمیتند.[3]
درباره تاریخ زندگی امام حسین (ع) بیش از هر امام دیگری نوشته شده است و در نظرگرفتن سه نکته مهم؛ نقاط ضعف و قدرت مقاتل در دسترس، تعیین کننده بودن حادثه کربلا در جریان تکوین شیعه به عنوان آخرین جنبش بازگرداننده حکومت به آل علی (ع) مهمترین مقاتل در این زمینه را می توان مقتل الحسین (ع) ابی مخنف، ابن سعد، بلاذری، دینوری و ابن اعثم دانست که متاسفانه در دسترس عموم نیست. مطالعه «مقتل الحسین از عبدالرزاق مقرم»، «نفس الهموم شیخ عباس قمی» و «عبرات المصطفین علامه شیخ محمد باقرمحمودی» (حاوی اخبارتاریخی دست اول درباره امام حسین (ع) و نهضت عاشورا)، مقتل الحسین ابی مخنف، ابن سعد،بلاذری، دینوری، ابن اعثم کوفی و واقدی وبرخی دیگرازکتاب‌های عمومی و در دسترس همگان مانند «بررسی تاریخ عاشورا نوشته محمدابراهیم آیتی»، «گوشه ایی از سرگذشت وشهادت امام حسین (ع) نوشته علی غفوری»، «سالار شهیدان حسین شیخ الاسلامی»، «زندگانی خامس آل عبا نوشته ابوالقاسم سحاب»، «نهضت حسینی از سید علی فرحی» و «مقتل الشمس محمدجوادصاحبی»، «سحاب رحمت از عباس اسماعیلی یزدی» و «قصه کربلاازعلی نظری منفرد» می‌توان به گوشه های مختلف تاریخ عاشورا پی برد. در این کتاب‌ها از مهمترین منابع در تاریخ کربلا،یعنی پیشگویی های پیامبر (ص) وائمه پیرامون نحوه و مکان شهادت امام حسین (ع) و واقعه کربلا استفاده شده است. در بخش تحلیلی هم مطالعه کتاب شهید جاوید صالحی نجف آبادی و نقدهای نوشته شده بر این کتاب مانند شهید آگاه از آیت الله صافی گلپایگانی و الفبای فکری امام حسین (ع) از محمد رضا صالحی کرمانی و فرهنگ عاشورا از جوادمحدثی مفید است.
به نظرم بحث پخته و با نتیجه گیری قابل قبولی داشت