کرب و بلا: ابعاد گوناگون شخصیت حضرت زینب کبری (س) به‌واسطه نقش‌آفرینی ایشان در واقعه کربلا مغفول مانده و آنچه در کتب محققان و عاشوراپژوهان در تبیین این بانوی بزرگوار بیان شده است، عمدتاً معطوف به مقطع حضور ایشان در کارزار کربلا بوده است و به واقع زندگی علمی آن حضرت نیاز به واکاوی و تحلیل دقیق‌تری دارد.
توانایی علمی و تسلط ایشان بر معارف قرآنی و تفسیر کلام الهی یکی از وجوه شخصیت علمی حضرت زینب (س) است که کمتر بدان پرداخته‌شده و آنچه در ادامه می‌خوانید تنها اشاره کوتاهی است به جهاد علمی این بانوی معظمه که با اهتمام ویژه به تبلیغ عقیده و جهاد در راه آن، تبیین آیات وحی را حتی برای مادی‌گرایان و دستگاه فاسد اموی دریغ نکرد.
نخستین مظاهر بروز این توانایی به دوران امیر مؤمنان (ع) برمی‌گردد که زینب (س) در منزل خود مجلس تفسیر و تبیین معارف قرآنی را برای بانوان کوفه تشکیل داد.1 بدیهی است تشکیل چنین مجلسی، حتماً با پشتوانه علمی و تسلط بر معانی آیات و معارف آن بوده است،
خداوند از اهل‌بیت (ع) به عنوان «راسخون» نام برده و علم تفسیر و تأویل آیات کتاب خویش را منحصر به ایشان دانسته و فرموده است: «وَمَا یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلاَّ اللّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ...: تفسیر و تأویل آن را جز خدا و راسخان در علم نمى‌دانند...»2
همچنین باری‌تعالی در آیه دیگر سینه صاحبان علم را جایگاه آیات خود دانسته و فرموده است: «بَلْ هُوَ آیَاتٌ بَیِّنَاتٌ فِی صُدُورِ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ...: بلکه این آیات روشنى است که در سینه دانشوران جاى دارد...»3
زینب کبری (س) در دامان خاندانی که به عِدل قرآن تعبیر شده‌اند، پرورش یافته و در محضر راسخون علم و مهبطان وحی، علم آموخته است. با توجه به این اوصاف پیوند ایشان با علم تفسیر و تأویل آیات کتاب مبین روشن است و با تأمل در خطابه‌ها و سخنان حضرت، پیوند عمیق این کلام با آیات قرآنی به خوبی نمایان می‌شود.4
بهره‌گیری و استنادات متعدد به آیات الهی در خطبه‌های ایشان بعد از واقعه عاشورا در شهر کوفه و شام، نکته‌ی دیگری است که درباره‌ی علم قرآنی حضرت باید بدان اشاره نمود؛ این بانوی بزرگوار در عین فصاحت و بلاغت کلام، به زیبایی و با مهارت تمام از این آیات استفاده‌هایی به جا نمود و آن آیات را بر مصادیق حق و باطل امام حسین (ع) و یزید تطبیق نمود.
طبق منابع معتبر در خطبه آن حضرت در کوفه 14 مورد و در خطبه شام 13 مورد استناد قرآنی مشاهده می‌شود.5 به عنوان نمونه حضرت زینب (س) بعد از ورود به شهر کوفه و اتفاقات تلخی که در جریان ورود کاروان اهل‌بیت (ع) رقم زده شد؛ در ابتدای خطبه‌ی روشنگر خود خطاب به کوفیان چنین فرمود: «یا أهلَ الکوفَهِ، ویا أهلَ الخَتلِ وَ الخَذلِ، فَلا رَقَأَتِ العبرَهُ و لا هدَأَتِ الرَّنَّهُ، فَما مَثَلُکم إلّا کالَّتِی نَقَضَتْ غَزْلَهَا مِن بَعْدِ قُوَّهٍ أَنکثًا تَتَّخِذُونَ أَیمَنَکمْ دَخَلَا بَینَکمْ»6
زینب کبری (س) در این خطبه با استناد به آیه 92 سوره مبارکه نحل، با زیباترین تشبیه ممکن پیمان شکنی کوفیان را فریاد زده و فرمودند: «مَثَل شما، هم‌چون مَثَل آن زنی است که پس از آن‌که پشمش را با قدرت می‌ریسد، دوباره آن را باز کرده و پنبه می‌کند؛ شما نیز عهد و پیمان خویش را مایه مکر و خیانت در میان خود ساختید»
استناد به آیه 80 سوره مبارکه مائده در فراز دیگری از این خطبه که فرمودند: «... أَلَا سَاءَ مَا قَدَّمَتْ لَکُم أَنْفُسِکُمْ أَنْ سَخِطَ اللَّهُ عَلَیْکُمْ وَ فِی الْعَذَابِ أَنْتُمْ خَالِدوُنَ ...» (... بدانید که بد توشه‌ای را برای آخرت خود پیش فرستاده‌اید که با آن، دچار خشم الهی شده و تا ابد، در عذاب، جاودان خواهید ماند ...)؛ نمونه دیگری از احتجاج حضرت به آیات قرآن کریم است گه دلالت بر کفر مردم کوفه دارد که در قتل امام حسین (ع) مشارکت داشته و یا راضی به آن بوده‌اند.
ایشان در خطبه کوبنده خود در شهر شام نیز با وجود سخت‌ترین شرایط که یزید در آن مجلس مهیا کرده بود، با حمد و ثنای خداوند و درود بر رسول اکرم (ص) و اهل‌بیت (ع) سخن خویش را آغاز نموده و سپس با استناد به آیات 176 و 177 سوره مبارکه آل‌عمران، بیان فرمودند: «... فَمَهْلاً مَهْلاً! أَنَسِیتَ قَوْلَ اللَّهِ تَعَالَی: وَ لا یَحْسَبَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا أَنَّما نُمْلِی لَهُمْ خَیْرٌ لِأَنْفُسِهِمْ إِنَّما نُمْلِی لَهُمْ لِیَزْدادُوا إِثْما وَ لَهُمْ عَذَابٌ مُهِینٌ» و با این بیان خود، کفر یزید بن معاویه را برملا نمود.7
پیوند کلامی عمیقی که سخنان زینب (س) با آیات قرآن دارد، همه و همه حکایت از تسلط این بانوی بزرگ بر کلام الهی و پیوستگی به منبع اصیل وحی و آشنایی با آن دارد.8
_______________________________________________
منابع و پی‌نوشته‌ها:
1- الجزائری، 1425ق: 68-69؛ النقدی، 1362 ش: 36.
2- سوره آل‌عمران، آیه 7.
3- سوره العنکبوت، آیه 49.
4- عروسی حویزی، ج 1: 316، بحرانی، ج 1: 597 و حسینی شاه‌عبدالعظیمی، ج 2: 19
5- خبرگزاری ایکنا، حجت‌الاسلام حسن رفیعی، عضو هیئت‌علمی دانشگاه فرهنگیان.
6- ابن اعثم، ج5، ص 121؛ خوارزمی، ج 2: 46؛ ابن طاووس، 1348 ش: ص 146.
7- برگرفته از مقاله علمی حجت‌الاسلام حسن رفیعی، عضو هیئت‌علمی دانشگاه فرهنگیان.
8- برداشتی از مقاله پیدایی شخصیت علمی حضرت زینب سلام‌الله علیها در واقعه‌ی عاشورا و رخدادهای پس از آن، فصلنامه معارف حسینی، بهار 1400
