کرب و بلا: نهضت حسینی جنبشی مهم در تاریخ اسلام است که بازتاب این قیام در حوزه ادبیات فارسی هم بسیار تاثیرگذار بوده است. شاعران بسیاری در طول تاریخ ادب فارسی به سرودن اشعاری در رثای حسین بن علی (ع) پرداخته‌اند و همچنین در بیان ابعاد قیام حضرت اقدام نموده‌اند.
نخستین شاعری که به سرودن شعر برای امام پرداخت، «کسایی مروزی» بود. وی در قصیده‌ای با مطلع «باد صبا درآمد فردوس گشت صحرا/ آراست بوستان را نیسان به فرش دیبا» مرثیه‌ای برای حضرت سرود.
افزون بر کسایی مروزی، شاعران دیگری از جمله حکیم ناصرخسرو قبادیانی در همان قرون آغازین شعر فارسی به سرودن اشعاری با مضمون عاشورایی اقدام نمودند. اگر از شاعران شیعی بگذریم، بسیاری از شعرای اهل سنت، اشعاری زیبا و پرشور در شهادت امام حسین (ع) و بیان اغراض و اهداف قیام آن حضرت سرودند. بسیاری از ابیات این شاعران از چنان شور و زیبایی برخوردار است که برخی مورخان را به خطا واداشته که این شاعران باید شیعه مذهب باشند.
از جمله این شاعران؛ «مجدود بن آدم سنایی»، شاعر بزرگ و دوران‌ساز قرن ششم قمری است که عامل و باعث کاربرد گسترده عرفان در ادب فارسی بوده است. وی از اهل تسنن بود اما احترام ویژه‌ای که برای شیعه قائل بود، در لابه‌لای اشعارش مشهود و هویداست. آنجا که چنین می‌سراید:
گر همی خواهی که چون مهرت بود مهرت قبول
مهر حیدر بایدت با جان برابر داشتن
این ابیات در باب علی بن ابی طالب (ع)، اوج احترام سنایی به امام را آشکار می‌کند و نگاه حرمت آمیز او را به مذهب شیعه هویدا می‌سازد. سنایی نسبت به عاشورا و قیام امام حسین (ع) نیز حساسیت و توجهی درخور توجه دارد که این موضوع نیز توجه او به بزرگان و امامان شیعه را پیش از پیش نمایان می‌سازد. مهم‌ترین اثر سنایی مثنوی «حدیقه الحقیقه» و «طریقه الشریعه» است که گوینده در آن به بیان مسائل اخلاقی و شرعی پرداخته است.
شهادت حسین بن علی (ع) برای سنایی چنان جانسوز و غم‌فزاست که او در ابیاتی شورانگیز این غم را به تصویر می‌کشد. وی در شعری اوج اندوه خود را با بیان این نکته آشکار می‌سازد که بعد از شهادت حضرت، دیگر شور و خرمی در عالم دین باقی نمانده است:
خرمی چون باشد اندر کوی دین کز بهر حق
خون روان گشته است از حلق حسین در کربلا
سنایی در حدیقه، مراثی پرشوری برای امام دارد. برای نمونه، وی در ابیاتی به شرح بلاهای کربلا می‌پردازد و پس از شرح واقعه به لعن دشمنان حضرت همت می‌گمارد و می‌گوید آن‌ها همان قوم عاد و ثمود هستند و جماعتی‌اند که بوالحکم (ابوجهل) را بر احمد برگزیده و دوزخ را معد خود ساخته‌اند. وی در چند جایگاه دیگر نیز در باب شهدای کربلا ابیاتی پراندوه و شورانگیز سروده است و دشمنان حضرت را به بدترین صفات نکوهش کرده است.
سنایی در ابیاتی در دیوان اشعارش با آوردن نمونه‌هایی از رنج‌های مردان افلاکی بر بی‌ارزشی عالم خاکی تاکید می‌نماید. یکی از این مردان، امام حسین (ع) است که شاعر می‌گوید: به این دنیا؛ این عروس هزار داماد، دل نبند که اگر حسین بن علی (ع) هم باشی خونت را می‌ریزد و بر تو جفا می‌کند:
این عروسی است که از حسن رخش با تن تو
گر حسینی همه جز خنجر و جز پیکان نیست
وی همچنین در شعری امام حسین (ع) را مبنای دینداری معرفی می‌کند. وی در بیتی از این شعر دین را به امام حسین (ع) تشبیه می‌کند و می‌گوید: دینت مانند امام است، چرا به دنبال شهید کردن آن هستی؟ و پروردن آز و آرزوهای دنیوی را در سر می‌پرورانی:
دین حسین است آز و آرزو خوک و سگست
تشنه این را می‌کشی و آن هر دو را می‌پروری
شاعر در این بیت برای نشان دادن اهمیت حسین بن علی (ع)، دین را به ایشان مانند می‌سازد و بدین شکل می‌کوشد مبنا و معیار بودن ایشان را در امر دیانت بنمایاند. یکی از وجوه اهمیت امام در اندیشه عرفا، شخصیت انقلابی حضرت است. از آنجایی که تصوف جنبشی اعتراضی و انقلابی است؛ بنابراین پربیراه نیست اگر یکی از قهرمانان آن، امام حسین (ع) باشد؛ چه ایشام هم صاحب مقام معنوی بلند است که مطلوب صوفیه است و هم ایشان شخصیتی شجاع و انقلابی دارند که باز هم مطلوب این جماعت است و حضرت را الگویی برایشان ساخته است.*
___________________________________________________________________
پی‌نوشت:
*برگرفته از مقاله نهضت حسینی در دو اثر منظوم اهل سنت: حدیقه الحقیقه و دیوان شمس، نوشته محمد درزی، فصلنامه معارف حسینی
