کرب و بلا: یکی از ابهامات مورد سوال در مورد حوادث پس از واقعه عاشورا، ماجرای شهادت جانسوز طفل سه ساله اباعبدالله (ع) است و اینکه در میان فرزندان حضرت دختری به این نام بوده و آیا در منابع تاریخی در خصوص این بانوی سه ساله مطالبی ذکر شده است یا خیر؟
آنچه مشخص است اینکه در مقتل‌های مربوط به امام حسین (ع) از جمله «مقتل ابو مخنف»، «لهوف سید بن طاووس» و ... در مورد احوالات دختر خردسال حضرت مطالبی مختصر یافت می‌شود، اما به صورت خاص و مستقل، تألیفی درباره حضرت نوشته نشده است.
در برخی کتب تاریخی از جمله «الارشاد» و «المناقب»، شش فرزند برای امام حسین (ع) به ترتیب علی بن الحسین الاکبر، علی بن الحسین الاصغر، جعفر، عبدالله، سکینه و فاطمه ذکر شده است. در دسته‌ای دیگر از منابع، تعداد فرزندان امام را 9 تن نام برده‌اند: علی اکبر، علی اوسط، علی اصغر، محمد، عبدالله، جعفر، زینب، سکینه و فاطمه. البته آیت الله ری شهری در این باره می‌نویسد: «احتمال تصحیف یا اشتباه اسامی فرزندان حضرت با فرزندان امام حسن (ع) و نیز تعدد نام برخی فرزندان، بسیار است.
نام اصلی حضرت رقیه (س) در منابع تاریخی
به نظر می‌رسد نام اصلی حضرت، فاطمه بوده باشد؛ زیرا از یک سو امام حسین (ع) به نام پدر و مادر خویش یعنی علی و فاطمه بسیار علاقه‌مند بود و همه فرزندان پسر خود را علی (علی اکبر، علی اوسط، علی اصغر) و همه دختران خود را فاطمه نامید. از سوی دیگر، نام رقیه در منابع تاریخی بسیار به ندرت به چشم می‌خورد. از این رو می توان گفت دختر خردسال حضرت فاطمه نام داشت و مادرش «ام اسحاق دختر طلحه بن عبدالله تیمیه است.»
محدث گرانقدر شیخ عباس قمی نیز بر این نکته صحه گذاشته و می‌نویسد: « ... و فاطمه دختر حسین و مادرش ام اسحاق دختر طلحهبن عبدالله تیمیه.» شیخ مفید در الارشاد درباره مادر حضرت رقیه نوشته است که ایشان همسر امام حسن مجتبی (ع) بود و پس از شهادت ایشان و به وصیت خود حضرت به عقد امام حسین (ع) درآمد.
درباره سال و محل ولادت دختر خردسال امام حسین (ع) در منابع تاریخی چیزی به ثبت نرسیده است، مگر در یک مورد که ولادت ایشان را بین سال پنجاه و هفت و پنجاه و هشت هجری در مدینه ذکر کرده‌اند. «ملاحسین واعظ کاشفی» در کتاب «روضهالشهدا» این طفل را چهارساله معرفی کرده و محل شهادتش را قصر یزید معرفی کرده است.
ذکر نام رقیه (س) در منابع کهن تارخی
در قرن دوم شخصی به نام «سیف بن عمیره نخعی» از اصحاب برجسته امام صادق و امام کاظم (ع) قصیده زیبایی سروده است که در آن قصیده به طور صریح از رقیه (س) یاد شده است.
صاحب کتاب «انوار المجالس» نیز در بحث خرابه شام می‌گوید: «تذکرت غرباء خرابهالشام، او لم یکن اهل البیت الذین هم خیر الانام غرباء فی خرابه الشام؟ او لم تکن سکینه و رقیه طفلتی الحسین علیه السلام؟ از غریبان خرابه شام به خاطرم رسید. مگر اهل بیت خیر الانام، در خرابه شام غریب نبودند؟یا سکینه و رقیه، طفل حسین نبودند؟»
همچنین در کتاب «الایقاد» با صراحت نام این کودک، رقیه و سن او سه ساله آمده است: «کان للحسین علیه السلام بنت صغیره یحبها و تحبه، و قیل: کانت تسمی رقیه، و کان عمرها ثلاث سنین، و کانت مع الاسری فی الشام.»
علیرغم اینکه بسیاری از نویسندگان به نقل از کتاب کامل شیخ بهایی نام فرزند خردسال سیدالشهدا (ع) را رقیه ذکر کرده‌اند اما در متن کتاب از رقیه نامی برده نشده و چنین نوشته شده است: « ... زنان خاندان نبوت در حالت اسیری، حال مردان که در کربلا شهید شده بودند، بر پسران و دختران ایشان پوشیده می‌داشتند و هر کودکی را وعده‌ها می‌دادند که پدر تو به فلان سفر رفته و باز می‌آید. تا ایشان را به خانۀ یزید آوردند. دخترکی بود چهار ساله. شبی از خواب بیدار شد و گفت: پدر من حسین کجاست؟ این ساعت او را به خواب دیدم سخت پریشان. زنان و کودکان جمله در گریه افتادند و فغان از ایشان برخاست. یزید خفته بود؛ از خواب بیدار شد و حال تفحص کرد. خبر دادند که حال چنین است. آن لعین در حال گفت که بروند و سر پدر او را بیاوردند و در کنار او نهند. ملاعین سر بیاورند و در کنار آن دختر چهار ساله نهادند. پرسید: این چیست؟ ملاعین گفت: سر پدر توست. آن دختر بترسید و فریاد بر آورد و رنجور شد و در آن چند روز، جان به حق تسلیم کرد.»
مانند این مطلب نیز در کتاب لهوف سیدبن طاووس ذکر شده بدون آنکه تنامی از رقیه ذکر شده باشد و تنها در ترجمه فارسی «محمد طاهر دزفولی» آمده است. آنچه مورد اتفاق تمام منابع تاریخی است وفات این دختر خردسال در ماه صفر سال 61 هجری است. اما این که در کدام روز از ماه صفر، محل اختلاف است؛ دسته‌ای از منابع، روز وفات آن حضرت را پنجم صفر ذکر کرده و دسته‌ای دیگر، دهم ماه صفر دانسته‌اند.
درباره محل وفات آن حضرت نیز دو دیدگاه وجود دارد؛ برخی منابع آن را خرابه شام ذکر کرده و در برخی دیگر از منابع محل وفات شهادت‌گونه این طفل خردسال قصر یزید عنوان شده است. به نظر می رسد از آن جایی که منابع ذکر شده در دیدگاه دوم _ به سبب قدمت _ معتبرند، وفات حضرت در خانه یزید رخ داده است.
چگونگی وفات حضرت
درباره چگونگی وفات نیز دو دیدگاه وجود دارد. برخی از جمله «واعظ کاشفی سبزواری» علت جا دادن این دختر خردسال را دیدن سر بریده پدر می‌داند و می نویسد: «سری دید در آن طبق نهاده، آن سر را بر داشت و نیک در آن نگریست. سر پدر خود را بشناخت. آهی از سینه بر کشید و روی در روی پدر مالید و لب خود بر لب وی نهاد و فی الحال، جان شیرین بداد.» اما طیری شهادت حضرت را چند روز بعد از این اتفاق می‌داند و می‌نویسد: «چند روز پس از دیدن سر بریدۀ پدر از دنیا رفت»
مدفن حضرت رقیه (س) به روایت تاریخ
نخستین سند دربارۀ مزار کنونی حضرت رقیه (س)، به قرن دهم هجری باز می‌گردد که مربوط به کتاب «تسلیهالمجالس» است که د خصوص مقبره بنت الحسین (ع) نوشته است: « در شهر دمشق شام، در بخش شرقی مسجد اعظم شهر، خرابه‌ای را دیدم که در گذشته، مسجد بوده و بر سنگ نوشتۀ در آن، نام پیامبر و خاندانش و امامان دوازده گانه، نوشته شده بود و پس از آن، چنین نوشته بود: این قبر خانم ملکه، دختر حسین بن امیرالمؤمنین (ع) است.
نویسنده کتاب اعیان الشیعه نیز درباره مدفن ایشان می‌نویسد: « رقیه دختر حسین قبری به او منسوب است و مشهدی که در محله العماره دمشق زیارتگاه است و خدا به درستی آن آگاه تر است.» کتاب «نور الابصار» مربوط به قرن سیزدهم و کتاب فارسی «منتخب التواریخ» نوشته شده در نیمه اول قرن چهاردهم نیز از مزار حضرت در دمشق ذکر کرده است.
بنابراین با توجه به این منابع تاریخی می‌توان نتیجه گرفت که حضرت رقیه (س) فرزند امام حسین (ع) امام سوم شیعیان، نامش فاطمه، مادرش ام اسحاق دختر طلحه بن عبدالله تیمیه بوده است. آن حضرت در سال 57 به دنیا آمده و در واقعه عاشورا چهار سال داشته است. دختر خردسال حسین بن علی (ع) در ماه صفر سال 61 بر اثر مرارت‌های اسارت و بعد از دیدن سر بریده پدر بزرگوارش به شهادت رسید و محل دفن ایشان در دمشق کنونی است.*
______________________________________________________________________________
منبع:
*برگرفته از پژوهش‌نامه معارف حسینی، مقاله احوالات حضرت رقیه (س) در منابع تاریخی، اثر مشترک سیدضیاءالدین علیانسب و رویا رحیمی قاضی، پاییز 1397، شماره 11
