به گزارش کرب و بلا، سعید طاووسی مسرور؛ عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی در برنامه‌ای از سلسله برنامه «درس گفتارهای عاشورایی» که مؤسسه آموزش عالی حوزوی امام خمینی استان فارس آن را برگزار کرد، ضمن بررسی مقتل نویسی دوره قاجار، دو مقتل «مهیج الاحزان» و «فیض الدموع» در این دوره را نیز معرفی کرد.
وی در ابتدای پیش از پرداختن به مقتل‌نویسی در دوره قاجار اجمالاً گفت: ابتدا باید از عصر صفوی آغاز کنیم که به دلایلی از جمله به رسمیت شناخته شدن مذهب شیعه و گسترش کمی و کیفی مجالس عزاداری، بسیاری این تصور را دارند که قبل از صفویه ما آئین عزاداری محرم نداشته‌ایم و همه چیز از دوران صفویه آغاز شده است که باید گفت این مسئله و این طرز تلقی از اساس درست نیست.
منشأ مجالس روضه‌خوانی به پیش از صفویه مربوط می‌شود
طاووسی مسرور ادامه داد: مثلاً اینکه گفته می‌شود منشأ مجالس روضه‌خوانی دور صفویه است نادرست بوده چرا که از خیلی قبل این آئین در ایران مرسوم بوده است و در دوره صفویه است که مصطلح به مجلس روضه‌خوانی می‌شود؛ اصطلاحی که از کتاب «روضه‌الشهداء» نوشته ملاحسین واعظ کاشفی گرفته شده؛ فردی که اهل سنت بوده ولی گرایش‌های صوفیانه نیز داشته است.
این عاشوراپژوه با اشاره به اینکه کاشفی، متن «روضه الشهداء» را پیش از صفویه نوشته است گفت: اما در دوره صفویه چنین متن‌هایی الگو قرار گرفتند و وقتی در مسئله‌ای کثرت تألیف را شاهدیم، طبیعی است که کیفیت تا حدودی کاهش می‌یابد.
عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی در ادامه افزود: حال به دوره قاجار می‌رسیم؛ همین روند در دوره قاجار نیز ادامه یافت و در قیاس با دوره صفوی حجم مطالب غیرمستند و تحریفات در کتاب‌ها بیشتر شد تا جایی که دوره قاجار را می‌توانیم دوره انحطاط مقتل‌نویسی از حیث کیفیت محتوا بدانیم.
پرداختن به عجایب و غرائب و آمار غیرقابل قبول از جمله مختصات مقاتل دوره قاجار است
طاووسی مسرور تصریح کرد: برای نمونه در «اسرار الشهاده» که نوشته فاضل دربندی در دوره ناصرالدین شاه است و همچنین در کتاب «ذکره الشهداء» از ملاحبیب‌الله شریف کاشانی، آنچه مشهود است اینکه عجائب و غرائب و آمار غیرقابل قبول و به تعبیری گزافه‌گویی در آن راه پیدا کرده و مثلاً شمار کشته‌ها به دست امام حسین(ع) و یاران ایشان به چند صد هزار نفر می‌رسد و یا اینکه عاشورا را هفتاد و دو ساعت ذکر کرده‌اند؛ مسئله‌ای که اصلاً با گزارش‌های منابع اولیه قابل جمع نیست.
این پژوهشگر تاریخ اسلام در ادامه گفت: در این مقطع باید دید که اساساً رویکرد اصلی مقاتل در دوره قاجارچیست؟ که در پاسخ باید گفت که قصد و هدف این بوده است که واقعه عاشورا و حرکت سیدالشهداء(ع) را از باب تراژدی، مصیبت، فاجعه و از منظر غم مشاهده کنند تا جایی که حتی در اسامی این مقتل‌ها نیز این امر نمایان است.
شهید مطهری، عاشورا را پیش از هر چیز حماسه می‌خواند
وی تأکید کرد: استاد شهید مطهری پیرامون این موضوع تعبیر زیبایی دارند و آن اینکه به عقیده ایشان یکی از تحریفات مهمی که درباره عاشورا مطرح شده که کلان و مبنایی نیز هست اینکه عاشورا به یک تراژدی منحصر شده است و اینگونه نیست که عاشورا صرفاً مصیبت باشد بلکه مطرح می‌شود که آیا عاشورا ابعاد دیگری نداشته و آیا نمی‌شد که به عاشورا به نحو دیگری نگاه کرد؟ که شهیدمطهری برای این پرسش‌ها یک جواب دارد و می‌گوید که عاشورا پیش و بیش از هر چیز حماسه است.
طاووسی مسرور با اشاره به اینکه در مقاتل دوره قاجار چنین نگاهی وجود ندارد، اظهار داشت: در مقاتل کهن و نزدیک به واقعه عاشورا و در اندیشه بزرگان شیعه، مانند شیخ مفید، عاشورا واقعه‌ای سیاسی محسوب می‌شد که از جنس نهضت بود و تاریخ‌سازی کرد و اینطور نبود که از ابتدا نگاه به عاشورا صرفاً تراژدی باشد، بلکه این نگاه در دوره صفوی غالب شد و در دوره قاجار به اوج رسید.
پیش از صفویه عزاداری یک حرکت باارزش سرکوب شده بود
وی در بیان دلیل چنین دیدگاهی ادامه داد: پیش از صفویه عزاداری یک حرکت باارزش سرکوب‌شده بود؛ یعنی در دوره حکومت‌های سنی، شیعیان نمی‌توانستند به راحتی عزاداری کنند و این موانع در دوره صفوی و قاجار وجود نداشت و مجالس عزاداری گسترده شد. این نگاه تا امروز ادامه داشته و اگر انسان در هیئت‌ها بگوید که عاشورا سراسر زیبایی بود، ممکن است برخورد تندی با او شود در حالیکه در نگاه حماسی، عاشورا «ما رایت الا جمیلا» است.
طاووسی مسرور گفت: به اسامی مقاتل قاجار نگاه کنید، در آنها اشک، گریه، حزن، مصیبت، بلا، ابتلا یا ترکیب آنها وجود دارد. مثلاً «بحر البکاء فی مصائب المعصومین النجباء». همچنین گریاندن در این دوران موضوعیت دارد و این خود موجب گونه‌ای از تسامح در نقل اخبار شد؛ یعنی انواع توجیه‌ها مطرح شد تا اخبار بیشتری مطرح شود و در دوره قاجار حتی کسانی که اعتقاد دارند نباید هر چیزی را گفت اما به همان منابع ضعیف استناد می‌کنند و بر آنها مهر معتبر زده می‌شود.
وی ادامه داد: با این پیش فرض به سراغ دو مقتل یکی «مهیج الاحزان» و دیگری «فیض الدموع» می‌رویم؛ در مورد «مهیج الاحزان» باید بگویم که این کتاب در دسترس بوده و چاپ سنگی آن مربوط به دوره قاجار است. این مقتل به زبان فارسی نوشته شده و مؤلفش محمدحسن بن محمد علی یزدی حائری است و براین اساس آن را باید مقدم بر کتاب «مخزن البکاء» دانست.
این عاشوراپژوه «مهیج الاحزان» را مشتمل بر یک مقدمه و چهارده مجلس دانست و گفت: در تمامی مجالس این کتاب اشعاری آورده شده است و مؤلف آن معتقد بوده که اخبار ضعیف را نباید بگوییم، اما اخبار ظنی را که در مورد صحت آنها تردید داریم، مشروط بر اینکه به کذب منجر نشود را می‌توان نقل کرد.
«مهیج الاحزان» و «فیض الدموع» در اصل برای اصلاح منابع عاشورایی نوشته شدند
وی در پایان گفت: کتاب مقتل دیگر این دوران «فیض الدموع» است؛ اثر محمدابرایم نواب تهرانی رازی مشهور به «بدایع نگار» که نخستین نسخه آن به سال 1283 توسط محمدرضا کلهر کتابت شده است و به نظر می‌رسد که نگارش چنین کتابی همچون «مهیج الاحزان» برای اصلاح منابع عاشورایی نوشته شده باشد هر چند که با وجود همه محاسنش اخبار مشکل‌دار در آن هم وجود دارد چرا که به طور مثال در این کتاب و در برخی مواضع حساس همچون شهادت حضرت قاسم (ع) شاهد هستیم که کیفیت شهادت از «روضه الشهداء» نقل شده؛ سندی که چندان اعتبار تاریخی ندارد.
