به گزارش کرب و بلا، یکی از سلسله برنامه‌های «شب‌های خیمه» که با حضور کارشناسان و پژوهشگران تاریخ اسلام و عاشورا برگزار شد به نقد و بررسی کتاب «شهید جاوید» اثر بحث برانگیز و شاخص مرحوم شیخ نعمت‌الله صالحی نجف‌آبادی اختصاص داشت که در آن محسن حسام مظاهری؛ نویسنده و پژوهشگر حوزه جامعه شناسی پیرامون این کتاب به سخنرانی پرداخت.
وی این کتاب را یکی از 10 کتاب جریان‌ساز در دوره معاصر و در ارتباط با عاشورا معرفی کرد و گفت: اکنون بالغ بر نیم‌قرن است که از انتشار این کتاب می‌گذرد و باید اذعان کرد که این اثر، هم از حیث کتابشناختی و هم از نظر مطالعات عاشورایی در تاریخ معاصر، کتاب مهمی محسوب می‌شود. «شهید جاوید» از جمله جنجالی‌ترین کتاب‌هایی است که در دوره معاصر و به زبان فارسی به رشته تحریر درآمده است، به شکلی که مباحث چالشی در آن مطرح شده و مخالفت‌هایی با انتشار آن در همان زمان صورت گرفت و البته کتاب‌هایی نیز در مخالفت و حتی رد این کتاب چاپ و منتشر شد.
«شهید جاوید» به هدف‌شناسی واقعه عاشورا توجه دارد
این پژوهشگر تاریخ عاشورا افزود: این کتاب از جهات زیادی کتابی مهم تلقی می‌شود و یکی از مهمترین این جهات آن است که به طور مستقل به موضوع هدف‌شناسی واقعه عاشورا توجه دارد و کتاب هایی که پیش از این نوشته شده بودند در سطح روایت تاریخی باقی مانده بودند و هیچکدام وادر وادی تحلیل و هدف امام از قیام نشده بودند و البته باید گفت که این کتاب جریان‌سازی عجیب را پس از انتشار خود رقم زد تا آنجا که فهرست کتاب‌های متنوعی درباره عاشورا در مواجهه و مخالفت با آن نوشته شد که حجم آنها چشمگیر است.
وی ادامه داد: موج کنونی که در زمینه نگارش کتاب‌هایی با موضوع علل و انگیزه سیدالشهدا (ع) از قیام عاشورا به نگارش درآمده و بسیاری دیگر نیز در حل نگارش هستند مرهون همین جریان هستند و اغلب با ملاک قرار دادن این کتاب به دنبال ارائه نظریاتی در قبول و یا مردود شمردن مطالب این کتاب برآمده‌اند.
«شهید جاوید» محور بروز تحولات در تاریخ معاصر شده است
مظاهری تأکید کرد: در بحث مطالعات تاریخی معاصر نیز این کتاب از اهمیت بسزایی برخوردار است چون به هر حال کتابی همانند «شهید جاوید» محور بروز برخی تحولات در تاریخ معاصر ما نیز شده است، تحولاتی که در عرصه‌های سیاسی و اجتماعی و فرهنگی از حدود نیم قرن پیش و با انتشار این کتاب شاهد رخ دادن آنها بوده و هستیم.
وی خاطرنشان کرد: این مسئله تا به آنجا دارای اهمیت است که در شرایط کنونی هر محققی بخواهد در مورد انقلاب اسلامی و مجموعه تحولات مربوط به آن که سرآخر پیروزی این پدیده سیاسی و اجتماعی را منجر شد مطالعه کند، مجبور به رجوع به این کتاب و خواندن آن و البته کسب اطلاع از حواشی پیرامون آن است چرا که حواشی این کتاب در فهم و شناخت ما از تاریخ معاصر، متأثر از جریان تاریخی عاشورا کمک شایان توجهی خواهد کرد.
وی با اشاره به اینکه هر اثر مکتوبی به بافت تاریخی زمان خلق آن تعلق دارد، گفت: «شهید جاوید» نیز از این قاعده مستثنی نبوده و در همان مقطعی که به نگارش درآمده توانسته است بیشترین تأثیر را بر حوادث و اتفاقات روزگار خویش بگذارد و چه بسا از آنها نیز تأثیر گرفته باشد و در یک کلام دربردارنده ویژگی و بافت اجتماعی و سیاسی زمان نگارش خود است.
مظاهری اذعان کرد: کارشناسان حوزه علمیه در همان سالی که این کتاب به نگارش درآمد، واکنش‌هایی نشان دادند که از جمله مهمترین آنها آیت‌الله منتظری و آیت‌الله مشکینی بودند که تقریظی مشابه هم پیرامون این کتاب مرقوم داشتند، نقل به این مضمون که این کتاب به بهترین شکل به زمینه‌ها و بسترهای رخداد قیام سیدالشهدا (ع) پرداخته و به این واسطه توانسته است پاسخی به بسیاری از پرسش‌ها و ابهاماتی که درباره چرایی قیام اباعبدالله (ع) مطرح است، بدهد.
«شهید جاوید» توانسته به شکلی بی‌سابقه موازین عقلی و اجتماعی را درباب قیام سیدالشهدا (ع) تلفیق نماید
وی ادامه داد: از جمله موارد دیگری که این اساتید در تقریظ خود اشاره داشته‌اند اینکه «شهید جاوید» توانسته است به شکلی بی‌سابقه موازین عقلی و اجتماعی را درباب نهضت سیدالشهدا (ع) تلفیق نموده و بر همین اساس بسیاری از اشکالاتی که در ذهن مردم و مخاطبان به وجود آمده است، خودبه‌خود حل خواهد شد.
این پژوهشگر از اعتراف برخی اساتید حوزه درباره تتبع و وسعت دیدگاه مؤلف درباره شرح بسیاری از ابهامات تاریخ عاشورا خبر داد و آن را از ویژگی‌های این کتاب خواند و گفت: بر این اساس باید گفت که این کتاب اسلوب علمی خالص را در بیان استدلال‌های خود اختیار کرده و راه تجزیه و تحلیل صحیحی را در بررسی مسائل نشان داده است. اما باید گفت که کتاب «شهید جاوید» در آبان ماه سال 49 به چاپ رسید و میان نگارش این کتاب در سال 42 و پس از فاجعه فیضیه و انتشارش حدود 7 سالی وقفه می‌افتد که البته چند ماهی نیز در اداره ساواک برای اعطای مجوز معطل باقی می‌ماند و نکته جالب توجه اینکه ساواک مجوز این کتاب را نیز صادر می‌کند که البته بررسی این موضوع که چرا این کتاب با وجود همه مسائلی که مطرح کرده بود و پیوندی سیاسی میان عاشورای سال 61 هجری با دوران معاصر زده بود، از سوی ساواک مجوزش صادر می‌شود.
این نویسنده در ادامه گفت: باید دید که صالحی نجف‌آبادی در زمانی که این کتاب منتشر می‌شود چه فردی است و از چه اعتبار وجایگاهی برخوردار است؟ ابتدا باید گفت که او از جمله علمای حوزه است که حشر و نشر بسیاری هم با بدنه سیاسی و شخصیت‌های طراز اول آن نظیر مرحوم بازرگان دارد و همچنین نشست و برخاستی دوستانه و صمیمانه با چهره‌های شاخص علمی همچون شهید مطهری، مرحوم سحابی و مرحوم شریعتی داشت و در حوزه نیز از جمله فضلایی است که جریان سیاسی درون حوزه را به اتفاق چهره‌های نام‌آشنای عرصه سیاست راهبری می‌کند. او مقالات زیادی دارد که همه آنها به فاصله 5 تا 6 ماه پیش از انتشار این کتاب چاپ و منتشر شده‌اند؛ مکتوباتی بحث برانگیز و جریان‌ساز و البته باید به این نکته هم اشاره کرد که وی چند ماه پیش از انتشار این کتاب، به اتفاق 11 نفر دیگر از جمله آیت‌الله منتظری و آیت‌الله مشکینی بیانیه‌ای را در تأیید مرجعیت آیت‌الله خمینی صادر می‌کنند که البته این امر یک بار سال 42 برای مصونیت سیاسی بخشی و حفظ جان ایشان صورت می‌گیرد و یکی در سال 49 و پس از فوت آیت الله سید محسن حکیم که تاریخ این اتفاق خرداد 49 است و درست آبان ماه همان سال «شهید جاوید» منتشر می‌شود.
محسن حسام مظاهری تصریح کرد: همانطور که اشاره شد موضوع این کتاب شناخت هدف قیام امام حسین (ع) است و به بررسی زمینه‌های این اتفاق بزرگ تاریخی می‌پردازد و نخستین کتابی است که علت‌شناسی این قیام را از نظر عقلی به انجام رسانده است، درست مانند رویه قبلی صالحی نجف‌آبادی در مقاله‌ای که راجع به حضرت زهرا (س) نوشته و منتشر کرده بود.
صالحی نجف‌آبادی از روایات اهل سنت و حتی تشیع در باب حرکت امام حسین (ع) که همراه با حب و بغض است تبری جسته
وی افزود: صالحی نجف‌آبادی در ابتدای این کتاب به روشنی اشاره می‌کند که در باب بررسی زندگی معصومین (ع) هم می‌توان رویکرد احساسی و عاطفی داشت و هم رویکرد عقلی و استدلالی و کاری که من کرده‌ام عاطفی و احساسی نیست و بر مدار عقلانیت و استدلال است. او همچنین از روایات اهل سنت و حتی تشیع در باب حرکت امام حسین (ع) که همراه با حب و بغض است تبری جسته و با این تحلیل که با همه آنها زاویه دارم، خیلی واضح بیان می‌دارد که من تمامی این تحلیل‌ها را زیر سؤال برده‌ام.
این پژوهشگر و جامعه شناس گفت: البته باید دید که صالحی نجف‌آبادی در بیان تاریخی خود در این کتاب استناد به چه منابعی می‌کند که خود می‌گوید به دو فرد از شاگردان امام صادق (ع) یکی ابی‌مخنف و دیگری هاشم کلبی استناد کرده که مقتلی از هیچ یک از آنها در دست نیست و تنها باید با یک واسط محتوای مقاتل آنها را در تاریخ طبری جست. در دلایل انتخاب این مقاتل از سوی صالحی نجف‌آبادی و استناد به آنها در این کتاب باید گفت که روایات این دو درباره عاشورا بسیار عقلانی‌تر از آن چیزی است که در سایر مقاتل نوشته شده است و مثلاً مقتل ابی‌مخنف شمار کشته‌های سپاه عمر سعد توسط کاروان امام حسین (ع) را 88 نفر ذکر می‌کند که مشاهده می‌کنید چقدر نزدیک به واقعیت و عقلانی است و با آن همخوانی دارد.
حسام مظاهری اظهار داشت: از جمله امتیازات درخشان این کتاب بیان اهداف گوناگونی است که امام حسین (ع) آن را در جریان قیام خود مدنظر داشت و توجه به این نکته که تنها یک هدف برای امام حسین (ع) در این مسیر مطرح نبود.
وی خاطر نشان کرد: صالحی نجف‌آبادی اهدافی را به شکل مرحله‌ای در سرتا سر قیام امام حسین (ع) متصور است و اینکه امام حسین (ع) در هر مقطع براساس مقتضیات و شرایط حاکم هدف خود را تغییر داده و امام به عنوان رهبر سیاسی یک جامعه شیعی مداوم در حال انجام محاسبات عقلانی براساس داده‌های پیرامونی است که این امر ایشان را به تغییر موضع و هدف خود از قیام متقاعد می‌سازد.
از صبح عاشورا تا زمان شهادت امام ادامه پیدا می‌کند ایشان هدفی جز دفاع افتخارآمیز ندارند
این پژوهشگر تاریخی اسلام در ادامه افزود: براساس این تغییر دیدگاه و هدف، نویسنده چهار مرحله را در اتخاذ تصمیم و هدفی که امام در حرکت خود به سمت عراق داشت متذکر می‌شود که نخستین آن زمانی است که امام حسین (ع) براساس فشارهای اعمال شده در مدینه به منظور بیعت با یزید این شهر را به مقصد مکه ترک می‌کند و اقامت ایشان در مکه یک بازه زمانی 4 ماهه را به خود اختصاص می‌دهد که در این مرحله هدف امام مقابله با تهاجم حکومت برای اجبار ایشان در بیعت با یزید است. باید گفت که در این مرحله امام از رایزنی، مشورت حداکثری با افراد مطلع و کارشناس دریغ نمی‌کند و اینگونه نیست که فردی همچون مسلم برای او تنها یک پیک باشد بلکه او کارشناس و مورد مشورت امام است. در همین مرحله است که نامه‌نگاری حضرت با سران و متمولین بصره آغاز می‌شود و مسلم را برای بررسی جوانب امر به کوفه رهسپار می‌کند. با این وجود امام تنها به گزارش و نامه مسلم که اوضاع را مساعد ارزیابی کرده بسنده نمی‌کند و تا پیش از حرکت به سمت کوفه که مرحله دوم حرکت ایشان است، همه جوانب را بررسی می‌کند.
مظاهری درباره مرحله دوم حرکت امام حسین (ع) گفت: مرحله دوم از تصمیم و عزم ایشان برای عزیمت به کوفه آغاز می‌شود؛ در این مرحله دیگر ایشان به این نتیجه رسیده که اوضاع مساعد است و گروهی در کوفه انتظارش را می‌کشند و فوجی از مردم این شهر با فرستاده او یعنی مسلم بیعت کرده‌اند پس از نظر عقلانی، هم نیروی داوطلب که همچنان برای او نامه می‌نویسند وجود دارد و هم لشکری که در بیعت با مسلم برای ایشان ترتیب داده شده است.
وی ادامه داد: در این مرحله حتی زمانی که در میانه راه خبر شهادت مسلم به امام می‌رسد هدف امام یعنی تشکیل حکومت تغییر نکرده است و تحلیل صالحی نجف ابادی این است که همچنان از نظر عقلانی شرایط پایدار باقی مانده است و چه بسا با ورود امام به کوفه خیلی از مشتاقان امام سعی در به دست گرفتن امور و فراهم آوردن مقدمات تشکیل حکومت داشته باشند و حتی با وجود آنکه ابن زیاد بر کوفه حاکم شده است و سیاست‌های جدیدی اتخاذ کرده اما همچنان امکان پیروزی وجود دارد، هر چند که باید پذیرفت که راه برگشتی نیز برای امام وجود ندارد و حتی به فرض بازگشت ایشان به مکه یا مدینه آنجا نیز جان ایشان در خطر است.
ایده تشکیل حکومت از سوی امام تا زمان مواجهه ایشان با سپاه حر پا برجاست
این عاشورا پژوه خاطرنشان کرد: حال باید دید که ایده تشکیل حکومت از سوی امام تا چه مقطعی همچنان پابرجاست که کتاب «شهید جاوید» مقطعی را که امام با سپاه حر بن یزید ریاحی مواجه می‌شود و در حقیقت مرحله سوم در حرکت امام آغاز می‌شود را پایان ایده پردازی امام برای تشکیل حکومت می‌داند که این مرحه تا صبح روز عاشورا که دیگر جنگ حتمی است ادامه پیدا می کند و امام در این مرحله به فکر صلحی شرافتمندانه است و می‌گوید بگذارید از راهی که آمده‌ام بازگردم و یا در گوشه‌ای رفته به راز و نیاز با خدا مشغول شوم که اینجا صالحی نجف‌آبادی برخلاف برخی از اقوال که معتقدند حتی امام به سازش با یزید تمایل نشان داد، تأکید دارد که امام به دنبال صلحی شرافتمندانه بود یعنی او را به حال خود رها سازند که به دور از جو سیاسی و امور مملکتی در مکانی مستقر شود.
وی در ادامه گفت: در مرحله چهارم که از صبح عاشورا تا زمان شهادت امام ادامه پیدا می‌کند ایشان هدفی جز دفاع افتخارآمیز ندارند و صالحی نجف‌آبادی بیان می‌کند که ایشان به دنبال شهادت نبود چرا که در فرهنگ شیعی به استقبال مرگ رفتن که حال اینجا به استقبال شهادت رفتن تعبیر شده است، مشروع نیست کما اینکه از نظر عقلی مواجهه یک سپاه قلیل در برابر فوجی عظیم از لشکریان عمر سعد، قطعاً منجر به کشته شدن و شهادت هم می‌شود با این حال صالحی نجف‌آبادی در کتاب خود بیان می‌دارد که همچنان در آن مواجهه نابرابر امام امید به پیروزی نیز داشت چرا که ممکن بود سپاهیانی دلداده اهل بیت (ع) ناگهان از راه برسند و اصطلاحاً ورق برگردد همچنان که از همان ابتدا سپاه امام این تعداد نبود و افرادی با وجود خفقان و بسته بودن راه های ارتباطی امام، به ایشان پیوسته بودند.
نویسنده معتقد است که علم معصوم (ع) اجمالی است
حسام مظاهری تأکید کرد: از جمله دیگر مسائل چالش برانگیز این کتاب مقابله با این رویکرد عمومی است که باور دارد امام علم به شهادت خود داشته است که در این صورت اگر امام نسبت به امر شهادت خود یقین داشته است پس این کنشگری خود در فرایند عزیمت او از مکه به عراق چه معنایی می‌تواند داشته باشد؟ صالحی نجف‌آبادی البته منکر علم امام نیست اما قائل به این نکته است که علم امام را می‌توان دو نوع تعبیر کرد؛ یکی اینکه علم امام، علمی خدایی است پس نسبت به همه چیز علم و آگاهی دارد و دیگری علمی است که از سوی خدا به او موهبت شده و لذا علم اجمالی است، به این معنا که او مثلاً می‌داند که قرار است در کربلا شهید شود اما از اینکه این سفر او به جای کوفه منتهی به سرزمینی به نام کربلا می‌شود بی خبر است همچنانکه وقتی وارد دشت کربلا می‌شوند از همراهان و مطلعان می‌پرسند این سرزمین چه نام دارد؟ و آنها چند نام و از جمله اینکه به اینجا کربلا نیز می‌گویند را در پاسخ به پرسش امام مطرح می‌سازند و آن زمان است که امام می‌گوید پس این همان مکان و زمانی است که به آن وعده داده شده‌ام و در آن کشته خواهم شد.
صالحی نجف آبادی حرکت امام در طول مسیر را عقلانی و حساب شده می‌داند
مظاهری معتقد است: «شهید جاوید» حرکت امام در طول مسیر را عقلانی و حساب شده می‌داند و متذکر می‌شود که حتی زمانی که ابن‌عباس و یا عبدالله بن جعفر ایشان را از این سفر برحذر می‌دارند، امام حرف آنها را نمی‌پذیرد چرا که آنها فرسنگ‌ها از عراق به دورند و این میان مشاورت با افرادی همچون حبیب بن مظاهر و مسلم بن عوسجه که اتفاقاٌ از زعمای کوفه و مقام و مرتبه‌ای همسنگ با ابن عباس و عبدلله ابن جعفر دارند برای امام حجتی منطقی محسوب می‌شود و در مجموع باید گفت که صالحی نجف‌آبادی همچون بسیاری از متقدمان خود همچون شیخ طوسی، سیدمرتضی و شیخ مفید که قائلند امام به قصد شهادت پای در این راه نگذاشت بلکه قصدش قیام و تشکیل حکومت علیه یزید بود، استدلالات خود را بیان می‌کند.
وی با اشاره به اینکه عمده چالش‌های ایجاد شده پیرامون این کتاب بیشتر ناظر بر نادیده گرفتن علم امام براساس همان برداشت‌های سنتی و عرفی از سوی صالحی نجف‌آبادی بوده است، گفت: با وجود این مخالفت‌ها اما این کتاب جاذبه خود را نیز داشته است و در مقطعی از زمان به نگارش درآمده و به چاپ رسید که جامعه اسلامی نیاز به آن داشت تا با معاصرسازی پاسخی به بی‌شمار پرسش‌های خود در قبال با موقعیت‌های مشابه در روزگار معاصر بدهد.
مظاهری با اشاره به اینکه «شهید جاوید» به عنوان یک پدیده تحریک کننده سیاسی و اجتماعی، بعدها پیامدهای مثبت و منفی را موجب شد در پایان گفت: به هر حال این کتاب در فاصله کمتر از یک سال از زمانی که از سوی آیت‌الله خمینی نظریه تشکیل حکومت اسلامی در بهمن 48 مطرح شد به چاپ رسید و از جمله ویژگی‌های آن به کار بردن ادبیات سیاسی روز در آن است چنانکه مفاهیمی از جمله آزادی، عدالت، دیکتاتوری و اصلاحات در جای جای آن به چشم می‌خورد.
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
یکی از رسالت‌های «کرب‌وبلا» اطلاع‌رسانی در حوزه امام حسین علیه‌السلام است که در راستای این رسالت، رویدادهای خبری را پوشش می‌دهد و مصاحبه با افراد صاحب نظر را به صورت غیرجانبدارانه در جهت تبیین دیدگاه‌های مختلف منتشر می‌کند. در نتیجه نظر افراد مصاحبه شونده لزوما همان دیدگاه «کرب‌وبلا» نخواهد بود.
