کرب و بلا: درباره شخصیت، نحوه شهادت و مدفن احمد بن موسی الکاظم (ع) معروف به شاهچراغ بسیار سخن‌ها گفته شده است؛ اما در خصوص شخصیت اجتماعی و روش مبارزاتی ایشان متأسفانه اطلاعات چندانی در دست نیست. در حالی که قیام احمد بن موسی (ع) که به قصد خونخواهی از امام رضا (ع) صورت گرفت، در تاریخ شیعه از اهمیت خاصی برخوردار است.
شخصیت شناسی احمد بن موسی الکاظم (ع)
از منابع چنین بر می‌آید که احمد بن موسی (ع) سرآمد فرزندان امام موسی الکاظم (ع) بوده است. ایشان در ولایتمداری و دفاع از امامت نیز به گونه‌ای عمل کرد که پدر گفتـه بود و رضای خدا در آن بود. پس از شهادت پدر، با وجود این که مردم مدینه برای عرض تسلیت به خانه مادر او آمدند و با او به عنوان جانشینی امام هفتم بیعت کردند؛ امـا او از آنـان بـرای بـرادرش علی بن (ع) موسی بیعت گرفت. ایشـان بـه دلیـل آگـاهی از امامـت بـرادر (ع) پس از شـهادت امـام موسـی کـاظم (ع)، گروهی را که با وی بیعت کرده بودند بـه بیعـت بـا امـام رضـا (ع) فراخواند.
در طول حیاتش، مردم دو بار با وی به عنوان امام بیعت کردند و او در هر دو بار مردم را به مسیر درست هدایت کرد. پس از حضور امام رضا (ع) در خراسان، بسیاری از علویان، دوستان و خاندان حضرت به سمت ایران رهسپار شدند. در بین این کاروان‌ها، دو کاروان مهم‌تر از دیگـران بودنـد. کاروانی که سرپرستی آن بـه عهـده حضـرت معصـومه عـازم ایـران شـد و کاروانی متشکل از تعـداد زیادی از امامزادگان، سادات و نزدیکان امام هشتم به کاروان‌سالاری احمد بن موسـی (ع) بود.
علت قیام احمد بن موسی الکاظم (ع)
در اندیشه سیاسی اسلام، در ارتباط با چگونگی برخورد با نظام‌های استبدادی حاکم بر جوامع مسلمین، دو رویِه اساسی به چشم می‌خورد. رویه اول «تقیه» و رویه دوم «قیام مسلحانه» است.
هریک از این دو استراتژی سیاسـی، از تاکتیک‌های خاص خود برخوردار است. بدین معنا که سیاستمدار واقع‌گرا با توجه به امکانات و محدودیت‌های موجـود سعی می‌کند بیشترین منافع را به دست آورد؛ در حالی که آرمان‌گرایی که در پی تحقق عدالت و مبارزه با ظلم است، اغلب مستلزم واکنش در برابر شرایط موجود است. هردو مکتـب مادی‌گرا هسـتند و همـین ویژگی، نقطه تمایز آنها با مکتب اسلام است؛ زیرا در این مکتب، به مسائل ارزشـی و اخلاقیـات توجـه ویژه‌ای شده است. از این رو در اسلام تأسیس حکومت نه برای رسیدن بـه قـدرت سیاسـی بلکـه بـرای تشکیل جامعه‌ای مبتنی بر ضوابط اخلاقی است
اگر از این منظر تلاش‌های امامان و امامزادگان برای مبارزه با ظلم و استقرار حکومـت اسـلامی را مـورد تجزیه و تحلیل قرار دهیم، به این نتیجه می‌رسیم که استراتژی و راهبرد آنان، به دلیل تلاششـان بـرای برپایی عدالت، به میزان زیادی آرمان‌گرایانه بوده است؛ اما در تاکتیک‌هایی که به کار گرفته‌اند متفـاوت عمل کرده‌اند. یکی از این تاکتیک‌ها، «تقیه» یا روش مخفیانـه مبـارزه در زمـان خفقـان و عـدم امکـان مبارزه مسلحانه است. این روش در صورتی که مصلحت مسلمین ایجاب می‌کرد، بـه منظـور پرهیـز از خشونت و خونریزی به کار گرفته می‌شد. در تقیه مبارزه، شکل غیرمستقیم و یا مخفیانه به خود می‌گیرد و در حقیقت یک نوع تغییر شکل مبارزه در شرایط خاص محسوب می‌شود.
ایـن روش مبـارزه در همه دنیا وجود دارد و به عنوان مثال در دوران معاصر، مبـارزان بـراى واژگـون کـردن حکومت‌های خودکامه ممکن است از روش «استتار» استفاده کرده و به شکل زیرزمینی فعالیت کنند. در شرایط تقیه نیز امامان با درک عمیق نسبت به وضـعیت زمانـه، بـه پـرورش شـاگردان ممتـاز، آموزش مبانی دین و تبیین احکام اصیل اسلامی می‌پرداختند و برای این منظـور از ابزارهـای گونـاگونی بهره می‌گرفتند. شاید بتوان با اندکی اغماض، این تاکتیک را «نوعی جنگ نـرم» در مقابـل «قیـام» بـه عنوان «جنگ سخت» یا رویارویی نظامی علیه دشمن نیز به شمار آورد.
دفاع از آرمان‌ها به ویژه اگر جنبه اعتقـادی داشته باشد، افراد را به واکنش علیه هر آنچه که مانع از تحقق آن شود وامی‌دارد. قیـام امـام حسـین (ع) نمونه‌ای بارز از تلاش برای تحقق آرمان‌های اسلامی بود که حتی حضور زنان و کودکان نتوانست مـانع از آن شود.
قیام شجاعانه احمد بن موسی (ع) علیه مأمون، خلیفه عباسی یکی از شاخص‌ترین قیام شیعیان علیه استبداد عباسیان است. علل و چگونگی این رخداد تاریخی با وجود گذشت قرن‌ها همچنان برای شیعیان ناگفته مانده است. در حالی که قیام علیه حکومت قدرتمند مأمون، حرکتی نیست که بتوان به سادگی از کنار آن عبور کرد. برخـی از محققـان در خصوص علت سفر ایشان به ایران نوشته‌اند: آگاهی احمد بن موسی (ع) از توطئه‌های مأمون علیه امام رضا (ع) از علل سفر ایشان به خراسان بوده و انگیزه ایشان از سفر به خراسان، فراتر از دیدار و به قصد یاری‌رسانی بـه امـام در مقابـل دسیسه‌های مأمون بوده است.
برخی دیگر بر این اعتقادند که انگیزه ایشان در این سفر دیدار با برادر بـوده و حتـی بـرای ایـن سـفر از مأمون کسب اجازه کرده است. سـلطان الـواعظین در ایـن رابطـه نوشـته اسـت: احمد بن موسـی و امامزادگان با کسب اجازه قبلی از مأمون و به قصد دیدار برادر، عازم ایران شده بودند؛ اما وقتی به شیراز رسیده و خبر شهادت امام را از «قتلـغ خان» حاکم شیراز شنیده، تصمیم به خونخواهی برادر گرفته است.
.
بر این اساس، هجرت احمد بن موسی (ع) به ایران پس از شنیدن خبر شهادت برادر بوده است و او با شورایی متشکل از برادران و یارانش به بررسی حوادث و شرایط پرداخته و به این نتیجه رسیده که تنها راه پـیش روی آنان مبارزه است. این مبارزه که در نزدیکی شیراز به وقوع پیوسته، با حیلتگری‌های مأمون و پس از نبردی نابرابر منجر به شهادت ایشان شده است.
وی پس از این که به این نتیجه می‌رسد، قصد مأمون ریختن خون فرزندان علی بن ابی‌طالب (ع) است، به همراهان خود گفت هر کس از شما مایل بـه بازگشـت باشد، می‌تواند جان از مهلکه به سلامت برد که من چاره‌ای جز جهاد با این اشرار ندارم. تمامى بـرادران و یاران احمد بن موسى (ع) عرض کردند که مایل‌اند در رکاب وى جهاد کنند. آن بزرگوار در حق آنها دعـاى خیر کرد و فرمود: پس براى مبارزه خود را آماده سازید. این کلمات و تبادلات کلامی، تداوم قیام کربلا را در اذهان تداعی می‌کند. کلماتی که امام حسین (ع) شب قبل از شروع جنگ نابرابر با لشکریان یزید خطاب (ع) به یاران خود بیان فرموده بود.
علل قیام احمد بن موسی (ع) هر چه که باشد و تصمیم به انجام آن در هر زمانی از مهاجرت ایشـان اتخـاذ شده باشد، در تحلیل ماهیت قیام تغییری ایجاد نمی‌کند. از آنجا که استراتژی و راهبـرد اساسـی ایشـان، ترویج اسلام بود، پس از شهادت پدر، آگاهانه، صادقانه و به گونه‌ای شفاف جانشـین واقعـی ایشـان را بـه شیعیان معرفی کرد. حمایت احمد بن موسی از ولایت، به پذیرش لفظی امامـت بـرادر و دعـوت مردمم برای بیعت محدود نشد، بلکه ایشان هنگامی که از دسیسه‌های مأمون علیه امـام رضـا (ع) آگاه شد، شد، با جمع کثیری از مریدان، به یاری و در نهایت خونخواهی او شتافت و برای این منظور تنهـا مبـارزه مسلحانه را برگزید.
واکاوی قیام احمد بن موسی (ع) نشان می‌دهد این حرکت مسلحانه، مبارزهای نابرابر علیه حکومت جور و قیامی از جـنس قیـام کـربلا بـوده اسـت. بـه کارگیری تاکتیک رویارویی نظامی با دشمن در قیام کربلا، الگویی برای مقابله با معاندان اسلام پـیش رو می‌نهد که در هر عصر و زمانه‌ای بنا بر مصلحت می‌تواند از کارایی لازم برخوردار باشد. پس از قیام امـام حسین (ع) جنبش‌های شیعی مختلفی برای خونخواهی و مبارزه با حکام سـتمگر شـکل گرفـت کـه قیـام احمد بن موسی (ع) از جمله قیام‌های تأثیرگذار در این رابطه به شمار می‌رود. متأسفانه پیرامـون ایـن قیـام مطالعه جامعی دست کم به زبان فارسی صورت نگرفته است و پژوهش‌های موجود به وقایع‌نگاری - آن‌هم با اختلاف‌نظر- بسنده کرده‌اند.*
* برداشتی از مقاله؛ تأملی در قیام احمد بن موسی (ع) با رویکردی سیاسی، ماهنامه رهیافت دینی، سال اول، بهار 1397
