به گزارش پایگاه تخصصی امام حسین علیه‌السلام کرب‌وبلا؛ جلسه نقد و بررسی کتاب «تراژدی جهان اسلام» با حضور دکتر محمدرضا سنگری و دکتر سعید طاووسی و محسن حسام مظاهری مؤلف کتاب و عده‌ای از علاقه‌مندان و پژوهشگران برگزار شد، کتاب مذکور معرفی و مورد نقد و بررسی قرار گرفت.
در ابتدای این نشست، دکتر سنگری به معرفی کتاب «تراژدی جهان اسلام» پرداخت و گفت: در کتاب تراژدی جهان اسلام، عزاداری شیعیان ایران به روایت سفرنامه‌نویسان، مستشرقان و ایران‌شناسان از صفویه تا جمهوری اسلامی از 455 منبع اعم از کتاب و مقاله محصول قلم 340 نفر سفرنامه‌نویس غیر ایرانی و غیر مسلمان استفاده شده است و مؤلف تحلیل‌هایی از حدود 152 نفر را در 212 منبع سامان داده که از مجموع همه آن‌ها، 243 مطلب غیر قابل اعتنا بوده که از آن‌ها گذشته است. مؤلف نسخه‌های دیجیتال زبان اصلی را دیده و از بیش از 100 عنوان مکمل بهره‌گیری کرده است.
این کتاب از دل این پرسش برآمده که تحولات و تغیرات مناسک عزاداری شیعیان در ایران کدام است و چگونه می‌توان منطق این تغییر و تحولات را درک کرد. روند و سرعت تغییرات را وضعیت فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و حتی اقتصادی جامعه پیرامونی افراد تعریف می‌کند، بنابراین دارای تحلیل است.
سنگری ادامه داد: جلد اول مشتمل بر 290 گزارش و سند است که 216 گزارش مکتوب و 74 مورد گزارش و سند تصویری است. هم‌چنین در اول هر مقطع تاریخی، آن دوره به اجمال معرفی و ویژگی‌های عزاداری هر دوره نیز مشخص شده است. هم‌چنین جدول 9 گانه‌ای در کتاب آمده که به شناسایی آن دوره کمک می‌کند. یکی دیگر از ارزش‌های این کتاب، نمایه‌های 10 گانه آن است. مجموع مطالب کتاب در سه جلد به طور کل در 1749 صفحه منتشر شده است.
تراژدی در جهان اسلام چرا و چگونه نوشته شد؟
در ادامه نشست، محسن حسام مظاهری در تبیین نظرات خود در باب کتاب گفت: این کتاب از دل این پرسش برآمده که تحولات و تغیرات مناسک عزاداری شیعیان در ایران کدام است و چگونه می‌توان منطق این تغییر و تحولات را درک کرد. روند و سرعت تغییرات را وضعیت فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و حتی اقتصادی جامعه پیرامونی افراد تعریف می‌کند، بنابراین دارای تحلیل است.
وی افزود: من برای این تحلیل به ماده خام نیاز داشتم که بخشی از آن در تلاش برای تألیف کتاب رسانه شیعه جمع‌آوری شد، با این وجود خلأهای تاریخی بسیاری هم‌چنان در آن وجود داشت، چون ما تا زمان مشروطه تماما تاریخ سیاسی داشتیم و نه تاریخ اجتماعی که در غرب مرسوم است. در حقیقت از مقطع انقلاب مشروطه، توجه جدی به تاریخ اجتماعی پدید آمد، در این میان بنده نیز ناگزیر بودم که به سفرنامه‌ها به عنوان ناظر بیرونی مراجعه و از لابه‌لای آن، داده‌های خود را تدوین کنم.
مظاهری ادامه داد: هم‌چنین تلاش کردم تا در روند نگارش محتاطانه و نقادانه به منابع مراجعه کنم و علاوه بر استخراج به نقد گزارش‌ها هم بپردازم. من 10 سال پیش این کار را شروع کردم که به صورت متمرکز 7 سال طول کشید. در این میان صرفا به سفرنامه‌ها اکتفا نکرده و آثار تحلیلی و تحقیقی را که درباره ایران نوشته شده بود، بررسی کردم.
نقد و بررسی محتوایی اثر:
یکی دیگر از سخنرانان این نشست دکتر سعید طاووسی مسرور بود. وی در بخشی از سخنان خود گفت: در دوره نبودن منابع مستقل و کافی اهمیت کتاب‌هایی مانند «تراژدی جهان اسلام» بیش از پیش مشخص می‌شود. مبحث ترتیب در بحث سفرنامه‌نویسان و مستشرقان خدمتی است که به شناسایی سیر تحولات آیینی کمک شایان توجهی می‌کند. کتاب‌نامه و کتاب‌شناسی مطالعات غربی در حوزه مؤلفان غربی و کتاب‌شناسی شیعه‌پژوهی غربی نیز بسیار با ارزش است و به مدد آن به سادگی می‌توان سیر تحول آداب و رسوم هر شهر را در کتاب یافت.
طاووسی برای چاپ‌های بعدی کتاب توصیه‌های را نیز به نویسنده داشت: تاریخ‌های استفاده شده در کتاب که به میلادی است برای مخاطب ایرانی آزاردهنده است. استفاده چندگانه از تواریخ میلادی، شمسی و قمری یک دستی متن را از بین برده است. به نظر من لازم بود یک جدول مشتمل بر وقایع مهم در انتهای فصل سوم درج می‌شد تا خواننده اطلاع بیشتری از دوره مورد بحث داشته باشد.
انتظار این بود که پس از معرفی مقاطع تاریخی و سفرنامه‌نویسان آن، وجوه مشترک و افتراق میان سفرنامه‌ها تعیین و مشخص شود که چه عناصر تازه‌ای از سوگ و تعزیه وارد صحنه آیینی ایران شده است تا سیر تحول را به روشنی پیگیری کنیم، اما در این کتاب سیر و فرآیند تحول را نمی‌بینیم.
این منتقد ادامه داد: هم‌چنین بهتر بود اصطلاحات مندرج در متن توضیح داده شود تا امکان بهره‌مندی از محتویات کتاب بیش از پیش فراهم آید. با این وجود، مقدمه و درآمد فصل‌ها بسیار خوب است و سفرنامه‌ها خوب معرفی شده‌اند و کتاب از حیث استنادی متقن است اما خوب بود منبع تصاویر افراد نیز در متن آورده می‌شد. ارجاع به برخی کتب غیر مستند و غیر علمی از ضعفهای کار است. هم‌چنین در برخی موارد به نظر می‌رسد نویسنده سخنان مستشرقان را نقد نکرده یا نتوانسته نقد کند. هم‌چنین به نظرم در مقدمه کتاب نیز مفهوم ایران روشن نشده است.
در بخش پایانی این نشست، سنگری نیز پیشنهاداتی به نویسنده ارائه داد: «انتظار این بود که پس از معرفی مقاطع تاریخی و سفرنامه‌نویسان آن، وجوه مشترک و افتراق میان سفرنامه‌ها تعیین و مشخص شود که چه عناصر تازه‌ای از سوگ و تعزیه وارد صحنه آیینی ایران شده است تا سیر تحول را به روشنی پیگیری کنیم، اما در این کتاب سیر و فرآیند تحول را نمی‌بینیم. دسته‌بندی مستشرقان از منظر اعتقادی نیز از آن جهت که بر تحلیل‌شان تأثیرگذار است، یا تفاوت دیدگاه‌های مستشرقان و ایران‌شناسان از دیگر نکات مغفول در این کتاب به شمار می‌رود.
وی افزود: مقایسه مقاطع تاریخی از منظر آیین‌ها، شکل مراسم و شرکت‌کنندگان در مراسم، قیاس نگاه غربیان و شرقیان به آیین‌های عزاداری در ایران، اشاره به تفاوت میان گزارش شهرها و روستاها یا شیعیان و سنی‌ها، یا حتی مراکز و پایتخت با دیگر شهرها، عنوان تفاوت نگاه زنانه و مردانه، تفاوت میان نگاه سیاحانه با نگاه پژوهشگرانه، مشخص کردن آیین‌های منسوخ، تبیین چرایی ظهورها و افول‌ها، تعیین مناطق و دوره‌های خاموش و فعال، نیاز به تعریف برخی کلیدواژه‌ها و هم‌چنین لزوم ارائه پیشینه گزارش‌های سوگواری‌ها در ایران از دیگر مواردی بود که در صورت اعمال آن‌ها در اثر، کتاب حاضر از کیفیت دو چندانی برخوردار می‌گشت».
