به گزارش پایگاه تخصصی امام حسین علیه‌السلام کرب‌وبلا؛ در فرهنگ اسلامی و شیعی، ادبیات عاشورا و سرودن شعر و مرثیه در سوگ شهادت سالار شهیدان حضرت اباعبدالله الحسین قدمتی به درازای خود آن واقعه دارید. به گواهی منابع تاریخی، نخستین سوگ سرایان بر عاشورا خود اهل بیت و اصحاب و یاران ایشان بوده‌اند.
ترویج فرهنگ شیعی از طریق سرایش شعر (به عنوان رسانه‌ای اثرگذار)، عاشورا سرایی را به سنتی در بین محبان خاندان پیامبر (ص) تبدیل کرد؛ سنتی که بزرگانی چون کمیت اسدی، سید حمیری و دعبل خزاعی بنیان‌گذاران آن بودند و در اعصار پس از ایشان، عالمان و شاعرانی چون سید مرتضی و صاحب بن عباد آن را استمرار بخشیدند.
هم‌چنین در منابع حدیثی، روایات فراوانی از امامان شیعه با موضوع تشویق و تحریض شیعیان به عزاداران و گریستن بر مصائب اهل بیت و سرودن مرثیه و شعر در منقب آنان آورده شده و ثواب‌ها و نتایج دنیوی و اخروی فراوانی برای مرثیه سرایی بر امام حسین ذکر شده است.
سیره امامان بزرگوار شیعه در تشویق و حمایت از مرثیه سرایان عاشورا و اهتمام فراوان ایشان به گرامی‌داشت عاشورا و عاشورا آفرینان و تبلیغ و ترویج فرهنگ شیعی از طریق سرایش شعر (به عنوان رسانه‌ای اثرگذار)، عاشورا سرایی را به سنتی در بین محبان خاندان پیامبر (ص) تبدیل کرد؛ سنتی که بزرگانی چون کمیت اسدی، سید حمیری و دعبل خزاعی بنیان‌گذاران آن بودند و در اعصار پس از ایشان، عالمان و شاعرانی چون سید مرتضی و صاحب بن عباد آن را استمرار بخشیدند.
ماحصل این استمرار، میراث گران‌قدر و بی‌بدیلی است که امروز با عنوان شعر عاشورا می‌شناسیم.
این سنت تنها به سرایندگان مسلمان عرب منحصر نماند. از میانه قرن چهارم هجری، پارسی سرایان که دل در گرو محبت خاندان پیامبر داشتند نیز -حتی اگر بر مذهب شیعه نبودند- به سرایش مدیحه و مرثیه در رثا و منقب آن خاندان و خصوصا واقعه عاشورا پرداختن؛ از کسایی مروزی تا سنایی غزنوی و قوامی رازی و سیف فرغانی و عطار و مولوی. با به قدرت رسیدن صفویان و تأسیس دولت فراگیر شیعه و پیرو سیاست صفویان در ترویج آیین‌های شیعی، سرودن مراثی و مدایح مذهبی در منقب و رثای اهل بیت به خصوص در سوگ عاشورا رونق فراوان یافت و سروده‌های شاعرانی چون فضولی بغدادی، حیرتی تونی، واعظ قزوینی، صائب تبریزی و سرآمد همه، محتشم کاشانی و ترکیب‌بند ماندگارش، به تدریج ادبیات عاشورا را به یکی از شاخه‌های برجسته ادبیات فارسی تبدیل کرد؛ روندی که با فراز و نشیب‌هایی متأثر از مجموعه شرایط فرهنگی، اجتماعی و سیاسی ایران، در دوره‌های بعدی به ویژه در عهد قاجار نیز استمرار یافت.
وقوع انقلاب اسلامی -که از بن مایه‌های اصلی‌اش فرهنگ عاشورایی و تفسیر مبارزاتی و حماسی از واقعه کربلا بود- به نقطه عطفی در ادبیات عاشورا مبدل شد که هم از حیث فرم و هم مضمون و رویکرد، اشعار و مراثی را سمت‌وسویی تازه بخشید.
به موازات این رشد کمی و کیفی، شناسایی نمونه‌های شاخص و برتر و معرفی آن‌ها به جامعه مخاطبان، توسط کارشناسان و متخصصان این عرصه، ضرورتی غیر قابل انکار دارد. البته تاکنون مجموعه‌های منتخب بسیاری از اشعار عاشورایی تهیه و تدوین شده است.
منتها همه این مجموعه‌ها، محصول رصد، ارزیابی و گزینش فردی بوده است و فقدان یک ارزیابی گروهی و مبتنی بر خرد جمعی کارشناسان براساس روشی مستند، دقیق و شفاف محسوس بود. براساس همین احساس نیاز، طرح «انتخاب برترین اشعار عاشورایی فارسی به داوری کارشناسان» در «هیئت عملی بنیاد دعبل خزاعی» بررسی و تصویب شد. کتاب حاضر محصول این پژوهش است.
فهرست فصل‌ها:
فصل اول: از قرن چهارم هجری تا پیش از انقلاب اسلامی
فصل دوم: پس از انقلاب اسلامی
کتاب «اربعین مرثیه» که شامل برترین اشعار عاشورایی فارسی است محصول نهایی پژوهشی است که در سال‌های 1394 و 1395 در بنیاد دعبل خزاعی انجام شده است.
در این طرح، با رأی و نظر 40 نفر از کارشناسان و صاحب‌نظران شعر مذهبی، سروده‌های شاخص هزار سال شعر عاشورایی فارسی در دو مقطع (یکی از قرن چهارم هجری تا انقلاب اسلامی و دوم دوره پس از انقلاب اسلامی) بررسی شده و برترین آن‌ها براساس معدل امتیازات داوران انتخاب شده‌اند. از حسن اتفاق، اشعار برگزیده 40 قطعه‌اند که 28 قطعه به مقطع نخست و 12 قطعه به مقطع دوم تعلق دارند.
فهرست داوران مشارکت‌کننده در این طرح، طیف متنوعی از نام‌ها را شامل می‌شود؛ از چهره‌های دانشگاهی مانند محمدرضا سنگری، غلامرضا کافی و اسماعیل امینی تا چهره‌های حوزوی مانند حجت‌الاسلام سیدابوالقاسم حسینی (ژرفا) و حجت‌الاسلام محمد صحتی سردرودی؛ از چهره‌های پیشکسوت مانند مهدی آصفی و محمدعلی مجاهدی و مرحوم غلامرضا شکوهی تا چهره‌های جوان مانند محمود حبیبی کسبی و محمد سعید میرزایی و جواد هاشمی؛ از شاعرانی چون علی‌رضا قزوه، عبدالجبار کاکایی، محمد کاظم کاظمی، سعید بیابانکی، رضا اسماعیلی و مرتضی امیری اسفندقه تا پژوهش‌گرانی چون رضا بیات، مرضیه محمدزاده، مهدی امین‌فروغی و سیدمهدی حسینی.
در کتاب «اربعین مرثیه»، متن کامل اشعار برگزیده، همراه با معرفی و مشخصات فنی آن‌ها و نیز امتیازات داوران آمده است.
