«ابو جعفر محمّد بن علىّ بن الحسین بن موسى بن بابویه قمى» ، مشهور به «شیخ صدوق» و «ابن بابویه» (٣٨١ ه ق) یکی از بزرگان و محدثین بزرگ شیعه است. در جلالت قدر او همین بس که شیخ طوسی او را با واژگانى چون «فقیه» و «عماد الدین» وصف کرده است.١ از او در میان خواصّ، چنان به توثیق و تکریم یاد شده است که در سلسلۀ عالمان و دانشوران و نویسندگان شیعه، مشکل مى‌توان براى او همانندى یافت. او از زمان ابن ادریس حلى (5٩٨ ه ق) ، و پس از او پیوسته در اصطلاح دانشوران شیعى «شیخ صدوق» یعنى روایتگرى بسیار درست و راستگو، شناخته شده است و همین در بزرگداشت مقام او کافى است. از سید ابن طاووس نقل شده که دربارۀ او گفته است: «درمورد علم و عدالت وى اتّفاق‌نظر وجود دارد.» ٢
در میان کتاب‌هاى مفقود شیخ صدوق، کتابى نیز به نام مقتل الحسین علیه السّلام نام برده شده است. ایشان در ضمن برخى از آثار منتشرشده‌اش از این کتاب نام برده و به آن ارجاع داده است.
«شیخ صدوق» تا جایى مورد قبول علماى شیعه قرار گرفته که روایات مرسل او در حکم مسند دانسته شده است. همچنین روایات کتاب «من لا یحضره الفقیه» که یکى از کتب اربعۀ شیعه به حساب می آید به اجماع علماى شیعه در شمار روایات صحیح گنجانده شده است. 3
شیخ صدوق نزدیک به 250 کتاب نوشته بود که اینک فقط چهارده کتاب و رساله از او به جا مانده و منتشر شده است. 4
مقتل شیخ صدوق
در میان کتاب‌هاى مفقود شیخ صدوق، کتابى نیز به نام مقتل الحسین علیه السّلام نام برده شده است. 5 ایشان در ضمن برخى از آثار منتشرشده‌اش از این کتاب نام برده و به آن ارجاع داده است. یک‌بار در فصل حجّ و باب زیارات کتاب من لا یحضره الفقیه مى‌نویسد:
«من در کتاب الزّیارات و در کتاب مقتل الحسین علیه السّلام انواعى از زیارت‌ها را آورده‌ام.» 6
یک‌بار دیگر نیز در کتاب الخصال، «باب الأثنین» ، ذیل حدیث ١٠١ مى‌نویسد:
«این حدیث، طولانى و مفصل است و ما قسمتى از آن را که در این‌جا نیاز داشتیم، نقل کردیم. البته من همۀ حدیث را همراه با احادیث دیگرى که در برترى‌هاى عباس بن على علیه السّلام روایت مى‌کنم، تخریج کرده و در کتاب مقتل الحسین بن على علیهمالسّلام آورده‌ام.» 7
افسوس که اصل کتاب از گزند روزگاران در امان نمانده و به دست ما نرسیده است.
پیشینۀ مقتل‌نگارى
پیش از شیخ صدوق و پس از او تا روزگار «سید ابن طاووس» و «ابن نماى حلى» برخى از دانشوران مسلمان کتاب‌هایى دربارۀ عاشورا نوشته بودند که عنوان بیشتر آن‌ها مقتل الحسین بود و امروزه یا فقط نامى از آن‌ها در فهرست‌ها مانده و یا بخش اندکى از آن‌ها به صورت پراکنده در میان متون متأخر، نقل شده است. که در این‌جا فهرستى از آن آثار را به ترتیب تاریخى آن‌ها مى‌آوریم:
١. «اصبغ بن نباته تمیمى کوفى» از اصحاب امام على علیه السّلام که عهدنامۀ معروف مولا، به مالک اشتر و نیز وصیت مشهور آن حضرت به پسرش، محمّد حنفیّه را نیز روایت کرده و پس از سال صدم هجرى وفات یافته است. 8
٢. «جابر بن یزید جعفى» از اصحاب امام باقر علیه السّلام و امام صادق علیه السّلام (١٢٨ ه. ق) . عنوان کتاب او مقتل ابى عبد اللّه الحسین علیه السّلام، بوده است. 9
٣. «جعفر بن عفّان طائى» (150 ه. ق) از مرثیه‌سرایان بنام شیعى، که توفیق مرثیه‌خوانى در محضر امام صادق علیه السّلام را یافته بود و گفته مى‌شود کتابش که المراثى نام داشت، در دویست ورقه بوده است. 10
بسیارى از احادیث و روایاتى که شیخ صدوق در مقتل امام حسین علیه السّلام آورده است، در کتاب کامل الزیارات نیز روایت شده است.
4. «ابو مخنف، لوط بن یحیاى غامدى»(158 ه ق) .
5. «هشام بن محمّد بن سائب کلبى» (206 ه ق) . 11
6. «محمّد بن عمر واقدى» (٢٠٧ ه ق) ، نویسندۀ المغازى. نام اثر او نیز مقتل ابى عبد اللّه الحسین علیه السّلام بود. 12
٧. «ابو عبیده معمّر بن مثنّى تیمى» (٢١٠ ه ق) کتاب او مقتل ابى عبد اللّه الحسین علیه السّلام نام داشت. 13
٨. «نصر بن مزاحم منقرى» (٢١٢ ه ق) ، نویسندۀ کتاب وقعه الصفّین. 14
٩. «ابو عبید قاسم بن سلام هروى(224 ه ق) . 15
١٠. «ابو الحسن على بن محمّد مدائنى» (225 ه ق) . از کتاب وى با عنوان مقتل الحسین علیه السّلام و السیره فى مقتل الحسین علیه السّلام یاد شده است. 16
١١. «ابو عبد اللّه محمّد بن زیاد» ، معروف به ابن اعرابى (٢٣٠ ه ق) . نام اثر او مراثى الحسین علیه السّلام بوده است. 17
١٢. «ابو اسحاق ابراهیم بن اسحاق احمرى نهاوندى»( 269 ه ق) . عنوان اثر او نیز مقتل الحسین بن على علیه السّلام بوده است. 18
١٣. «عبد اللّه بن احمد بن ابى الدنیا» ، از علماى اهل تسنن؛ (٢٨١ ه ق) . 19
١4. «ابو الفضل سلمه بن خطّاب براوستانى ازدورقانى» ، از فقیهان و محدثان شیعى در سدۀ سوم و منسوب به «براوستان» ، یکى از روستاهاى قدیمى قم. از کتاب او گاه با نام مقتل الحسین علیه السّلام 20و گاه با عنوان مولد الحسین بن على علیهمالسّلام و مقتله 21یاد شده است.
١5. «ابراهیم بن محمّد بن سعید ثقفى کوفى» (٢٨٣ ه ق) . 22
١6. «ابن واضح، احمد بن اسحاق یعقوبى» ، نویسندۀ کتاب‌هاى پرآوازه‌اى چون تاریخ یعقوبى و البلدان. او به قولى، پس از سال ٢٩٢ 23و به قولى، در سال 284 ه ق درگذشته است، نام اثر او نیز مقتل أبى عبد اللّه الحسین علیه السّلام بود. 24
١٧. «ابو عبد اللّه محمّد بن زکریا بن دینار غلابى» (٢٩٨ ه ق) . 25
١٨. «ابن حمّاد بن عمر بن کلیب» ، مولاى «بنى عامر» که هردو حکومت بنى‌امیه و بنى عباس را درک کرد. از کتاب او با عنوان مراثى الحسین علیه السّلام نام برده شده است. 26
١٩. «ابو احمد عبد العزیز بن یحیى بن احمد جلودى» 27(متوفاى پس از ٣٣٠ ه ق) . از او دو کتاب با نام‌هاى مقتل أبى عبد اللّه الحسین علیه السّلام و کتاب ذکر الحسین علیه السّلام نام برده شده است. 28
٢٠. «ابو زید عماره بن زید خیوانى همدانى» ، از محدّثان سدۀ سوم و چهارم هجرى. از تاریخ زندگانى او چیزى بیش‌از این معلوم نیست و این مقدار نیز تنها از دیباچۀ کتاب مروج الذهب به دست مى‌آید که در آن‌جا مسعودى (346 ه ق) دربارۀ او مى‌نویسد: وى مصاحب «عبد اللّه بن محمّد بن محفوظ بلوى انصارى» بود. 29
٢١. «ابو جعفر محمّد بن احمد بن یحیى بن عمران اشعرى قمى» از محدّثان و فقیهان سدۀ چهارم هجرى که دو اثر دراین‌باره داشته است یکى با نام مقتل أبى عبد اللّه الحسین علیه السّلام 30و دیگرى کتاب ما نزل من القرآن فى الحسین بن على علیهمالسّلام. 31
٢٢. «ابو جعفر محمّد بن یحیى عطّار قمى» . نجاشى او را چنین مى‌ستاید:
«شیخ اصحابنا فى زمانه، ثقه، عین، کثیر الحدیث» و نخستین اثر از آثار او را کتاب مقتل الحسین علیه السّلام نام مى‌برد. 32
٢٣. «ابو سعید الحسن بن عثمان بن زیاد تسترى» . وى از نظر تاریخى مقدم بر شیخ صدوق بود و شیخ در امالى خود، مجلس سى‌ام را-که سراسر آن، مقتل امام حسین علیه السّلام است-از کتاب او نقل مى‌کند. 33
٢4. «محمّد بن على بن فضل بن تمام بن سکین» ، از محدّثان موثّق شیعى در سدۀ چهارم که به تعبیر رجالى بزرگ شیعه، مرحوم نجاشى: «ثقه و عین و صحیح الاعتقاد و جیّد التصنیف» بود. 34و هم طبقۀ شیخ صدوق و شیخ رجالى سخت‌گیر و دقیق النظر، یعنى «ابن غضایرى» بود. 35
٢5. «عبد اللّه بن محمّد بن عبد العزیز بغوى» (٣١٧ ه ق) معروف به «حافظ بغوى» و «ابن بنت منیع» ؛ 36
٢6. «ابو حسین عمر بن حسن بن على بن مالک شیبانى» (٣٣٩ ه ق) . 37
٢٧. «ابن قولویه قمى» (متوفاى368 یا369 ه ق) . کتاب او با نام کامل الزیارات منتشر شده است و نزدیک به هشتاد درصد آن دربارۀ امام حسین علیه السّلام و عاشورا و کربلا است. این اثر پربار و گران ارج که در صحت و وثاقت آن همگان متّفقند، چنان پنداشته مى‌شود که تنها دربارۀ زیارت نگاشته شده است و به همین دلیل، بیشتر عاشوراپژوهان از آن غفلت مى‌کنند.
بسیارى از احادیث و روایاتى که شیخ صدوق در مقتل امام حسین علیه السّلام آورده است، در کتاب کامل الزیارات نیز روایت شده است. ابن قولویه، هم‌عصر شیخ صدوق در چندین نفر از استادان و راویان حدیث خویش با او، مشترک است. او در کامل الزیارات از پدر شیخ صدوق (على بن الحسین بن موسى بن بابویه) روایات بسیارى نقل کرده است؛ همچنان‌که خود شیخ صدوق نیز در آثار خود، روایات بسیارى را به نقل از پدرش آورده است.
