1-طرح مسأله

عامل به‌ورزی انسان مربوط به درون اوست، اما بشر امروز برای آسایش برون خود به مرحله‌ای رسیده که از آرامش درون خود بازمانده، حال برای بازگشت به درون باید آموزه‌های دینی را در زندگی مادی تقویت نماید.

در باب مکانیسم ارتقای سلامت در پرتو آموزه‌های دینی به ویژه ادعیه صحیفه سجادیه، چند پرسش اساسی مطرح است؛

نخست آنکه آیا اساساً خواندن، باورنمودن و الگوگیری از آموزه‌های صحیقه سجادیه در تامین بهداشت روان و ارتقای سلامت روان مؤثر است؟

 و مسئله دیگر آنکه مراد از مکانیسم ارتقای سلامت در حوزه بهداشت روان چیست؟

آیا می‌توان رابطه‌ای بین این مکانیسم و آموزه‌های صحیفه تصور نمود؟

این پژوهش درصدد تأیید این باور است که قرائت، باور و الگوگیری از آموزه‌های صحیفه در تأمین و ارتقای سلامت روان مؤثر است؛ تبیین مکانیسم ارتقای سلامت (1- راه سایکونورو فیزیولوژیک، 2- مسیر رفتار بهداشتی، 3- برخورداری از حمایت‌های اجتماعی) در آموزه‌های صحیفه که عمل به آن در بهداشت روان مؤثر است، از مباحث محوری این نوشتار محسوب می‌شود.

2- مکانیسم‌های ارتقای سلامت

آموزش‌های دینی حداقل به سه طریق موجب ارتقای سطح عمومی و به تبع، ارتقای بهداشت روانی می‌شوند:

1-2- راه سایکونورو فیزیولوژیک[1]

متخصصان این حوزه تأیید نموده‌اند که آموزش‌های دینی عواطف مثبتی تولید می‌کنند؛ این عواطف از طریق دستگاه عصبی خودمختار[2] سبب عملکرد مطلوب دستگاه‌های فیزیولوژیک از قبیل دستگاه قلبی - عروقی، گوارش و سیستم ایمنی می‌شوند. به ویژه تأثیر وضعیت روانی بر سیستم ایمنی بدن که به خوبی بررسی شده در سال‌های اخیر موضوع یک رشته علمی جدید به نام عصب- روان – ایمنی شناسی یا سایکونورو ایمونولوژی[3] می‌باشد. اما ریشه عواطف مثبتی که این آثار را به بار می‌آورند، چیست؟ مسلماً نمی‌توان ادعا کرد فرد مذهبی دچار اضطراب یا افسردگی نمی‌شود، لیکن تحقیقات نشان داده مؤمنان قادرند سریع‌تر از افراد بی‌ایمان خود را از وضعیت‌های روانی نامطلوب بیرون بکشند (مرعشی، 1378: 72). به خصوص اگر دین‌داری آنان درون‌سو[4] باشد، وضعیت مطلوب‌تری خواهند داشت (آذربایجانی، 1378: 150). زیرا آن‌ها در دنیایی زندگی می‌کنند که خود را تحت فرمانروایی خداوند خیرخواه و از هر جهت قدرتمند می‌دانند که از آن‌ها مراقبت می‌کند و فیض و بخشش بی‌منت خود را به انسان‌ها عطا می‌کند. در چنین جهانی هر گونه اتفاقی (از طرف خالق) در زندگی فرد دارای هدف و معنی بوده حتی اگر این اتفاق یک حادثه منفی یا بیماری باشد. بنابراین فرد مذهبی قادر است بدترین وضعیت را به تجربیاتی مثبت تبدیل کند زیرا ابعاد شناختی وی با آموزه‌هایی چون خشیت، شکر، رضا و مهربانی خالق همراه شکل گرفته است و ارتباط با ادعیه ائمه به خصوص امام سجاد (ع) موارد مذکور را تقویت می‌کند. تکرار واژه‌های شکر و امثال آن در آموزه‌های صحیفه سجادیه زیاد است، پس خواندن دعا و توجه به مضامین آن و الگوگیری از مفاهیم آن در تثبیت نگرش شاکرانه اثر خواهد داشت چنانچه این تکرار و تأکید و تصدیق از جمله تکنیک‌های درمان معنوی باشد (مرعشی، 1378: 132). متخصصان معتقدند برای تثبیت باورها و تغییر نگرش فرد تکرار و تقلید اثرگذار است همچنین دعاخوانی از جمله اموری است که در فرایند روان درمانی دینی تأثیر آن مورد تأیید قرار گرفته است. (جهانگیر، 1382: 72) اینک به تبیین این مصادیق در ادعیه امام سجاد (ع) بسنده می‌شود.

1-1-2- فضل الهی

توجه به فضل الهی از جمله گزاره‌های دینی است که طبق نظر متخصصان عصب-روان ایمنی شناسی سبب ارتقاء سلامت و تقویت سیستم عصبی شده است. بنابراین یکی از راه‌های تقویت توجه به فضل الهی، آموزش با دعاست بدین گونه که نیایشگر با خواندن دعا به مفاهیم آن توجه کرده و آن را الگوی شناختی خود قرار دهد که چند نمونه این دعاها خواهد آمد.

نمونه 1- دعای 14 بند 16: مهربانا! دعایم اجابت نما که تو صاحب فضل عظیم هستی و بر هر کاری توانایی.

نمونه 2- دعای 35 بند 1: سپاس خدایی را سزاست که به فرمانش بس شادمانم. گواهی می‌دهم که او وسایل زندگی بندگان را از روی عدل و انصاف قسمت کرده و با خلق خویش از روی فضل و احسان مدارا می‌کند.

نمونه 3- دعای 47 بند 112: عزیزا! جامه عافیت بر تنم بپوشان و ردای سلامت بر من افکن مرا به نعمت‌های بیکران خویش برسان و در دریای آرام و احسان خویش غرقم بساز.

نمونه 4- دعای 39 بند 13: رحمانا! تو آن بزرگی هستی که هیچ کس از درگاه فضل و کرمت مایوس و ناامید نگردد و تو حق سزاوار خویش را از هیچ کس نستانی.

نمونه 5- دعای 48 بند 12: پروردگارا! دعایم اجابت نما. در آرزویم آنچه حکم می‌کنی خیرم در آن باشد و تداوم خیر و برکت لطف و رحمت را با آن همراه ساز... در آنچه به من می‌بخشی نیک بختم نما از بیکران فضل و کرمت بر من ببخشا که تو توانگر بخشنده‌ای.

خواننده این دعاها با تدبر و باور آن نگرش او نسبت به خدا و فضل و احسان و لطف او کامل‌تر شده و اگر هم موارد فوق را بداند، خواندن دعا جنبه تنبّه، بیداری و تذکر داشته تا خود را بر خوان کرم الهی ببیند، پس توجه به فضل خدا از جمله آموزه‌های دینی است که عواطف مثبت تولید می‌نماید و سبب ارتقای سلامت می‌شود و نیایشگر با خواندن این مضامین قدسی و باور آن فضل و احسان الهی را متذکر می‌گردد و خود را میهمان خوان الهی می‌بیند و هرچه توجه او به فضل الهی بیشتر باشد از بخل ورزی مخلوق کمتر ناراحت می‌گردد و حاجت خود را به آستان الهی می‌برد چون متذکر شده تمام نعمت‌های موجود مصدر و منبع آن خداوند کریم می‌باشد و جود و بخشش الهی برتر از آن است که در وصف مخلوق درآید از طرف دیگر این نگاه مثبت به وسیله آموزه‌های مذکور نوعی مثبت‌نگری را افزایش می‌دهد که سبب امیدواری بیشتر می‌گردد (فقیهی، 1389، ش 10: 61). زیرا توجه به فضل الهی، این نگرش را برای نیایشگر مجسم می‌کند که نعمت‌های الهی فراوان است و اگر بر خوان کرم الهی برود هرچه بخواهد با تلاش به دست می‌آورد و این باور می‌تواند مثبت‌نگری را تقویت کند. بنابراین توجه به فضل و بخشش خدا و باور آن سبب افزایش امید و مثبت‌نگری تولید عواطف مثبت شده و چنانچه گذشت این عواطف مثبت طبق آنچه در سایکونورو ایمنولوژی آمده سبب عملکرد مطلوب دستگاه‌های بدن می‌گردد و در پی آن سبب ارتقای سلامت فرد خواهد شد.

2-1-2- هدفمندی

دومین امری که در ارتقای بهداشت روان مؤثر است اعتقاد به هدفمندی خلقت بوده و این که ما در هستی خود را صاحب نقش و مسئولیت، مسائل و امور زندگی را معنادار بدانیم امری است که ما را از پوچی و سرگردانی خارج می‌کند. امام سجاد (ع) با آموزه‌های خود هدفمندی و مسئولیت پذیری را در قالب دعا مورد تأکید قرار داده که چند نمونه آن بیان خواهد شد:

نمونه 1: دعای 39 بند 7: خداوندا! تو مرا نیافریدی تا از زیان و بدی دور بداری یا به وسیله آن به سود برسی بلکه ما را آفریدی تا قدرت خویش را در آفرینش این چنین به ما بنمایانی و هر مخلوق دلیل خلق مخلوق دیگر باشد.

نمونه 2: دعای 20 بند 3: خداوندا! بر محمد و خاندانش درود فرست و مرا از انجام کاری که از پرداختن به تو باز می‌دارد بی‌نیاز فرما و به کاری بگمار که در روز رستاخیز از من طلب می‌نمایی و روزهای عمرم را در انجام کاری که برای آن مرا آفریده‌ای صرف فرما. در روان شناسی اجتماعی برای تغییر نگرش و تثبیت باورها راه کارهای متعددی را بیان کرده‌اند. یکی از راه‌های تثبیت و تکمیل نگرش، خواندن دعا و باور آن است که سبب تصحیح یا تکمیل نگرش می‌گردد (آذربایجانی، 1378: 153). در این دو کلام نورانی امام سجاد (ع) اولا حضرت اذعان به هدفمندی خلقت دارد، ثانیاً هدف خلقت را فرای معاش دنیوی می‌داند، یعنی هدفی متعالی و برای رسیدن به آن هدف (عبادت) از خداوند یاری خواسته تا در دنیا دچار انحراف نگردد. پس اگر نیایشگر هنگام خواندن دعا به مضامین دعا دقت و در آن‌ها تدبر نماید الگوی فکری جدید برای او پدید می‌آید  یا آن که اگر آن الگو را داشته و به خاظر گرفتاری و غفلت از آن هدف دور شده با دعاخوانی به آن هدف متذکر می‌گردد و مسائل زندگی اگرچه سخت هم باشد برای او معنا پیدا می‌کند و از سردرگمی و پوچی نجات می‌یابد.

3-1-2- بیماری

از جمله امور مؤثر در ارتقای سلامت روانی، نگاه مثبت به امور و مسائل زندگی، حتی بیماری و درد، می‌باشد و متخصصان عصب-روان –ایمنی شناسی اثر این مثبت‌نگری بر تقویت سیستم را ایمنی تأیید کرده‌اند (مرعشی، 1387: 72). از جهت دیگر، این مثبت‌نگری یک امر شناختی است که در حوزه شناخت درمانی مطرح می‌باشد. دعا یکی از منابع قدسی شناختی برای واقعیات زندگی است که می‌توان از آن الگوهای شناختی قدسی را استخراج نمود و ما به عنوان نمونه، یک مورد آن را برای شناخت درست نسبت به بیماری را مطرح می‌نماییم.

نمونه 1: دعای 15 بند 1: درمان بخشا! اسیر دردی توانفرسا و غمی جانکاه شده‌ام و امید عافیت به تو دارم. بنده نوازا! سپاس بی‌شمار تو را، پیش از این پیوسته مرا نعمت سلامتی بخشیدی و شکر تو گویم که امروز در خانه تنم درد و بیماری نشسته که تو آن را به من بخشیدی[5]

نمونه 2: دعای 15 بند 6: عزیزا! تو آنچه را برای من تقدیر داشته‌ای با قلب من مهربان نما و سختی آنچه را برای من می‌فرستی بر من سهل گردان ... و جان مرا با شهد سلامت بیامیز و آب پاک تندرستی را در وجود من بریز. رحمانا! مرا از درد به عفو و رحمت خویش بیرون بیاور ... و به آرامش و آسایش و تندرستی بازگردان.

همان گونه که گفته شد تدین درونی انسان را مؤمن واقعی می‌نماید. در این حال به خاطر حوادث و مرض‌ها خدا را شاکر است که این شکر در سلامت وی مؤثر می‌باشد زیرا امروزه امری به نام شکر درمانی مطرح است و متخصصان معتقدند اگر فرد شکر را تجربه کند به بهزیستی روانی و ارتقای سلامت خود کمک کرده است (کلانتری، 1390: 61). از جهت دیگر، این شکرگزاری که در فرد درونی شود سبب رضایتمندی فرد از زندگی و شادکامی[6] او و خوش بینی حتی در امور سخت و دردناک می‌گردد (نوری، 1388: 7/52). ثانیاً فرد با توجه به مضمون نیایش، بیماری را تقدیر الهی دانسته و می‌خواهد که این امر برای او سهل گردد یعنی از خداوند طلب ظرفیتی می‌کند که بیماری برای او قابل تحمل باشد. پس انسان اگر نگرش مذهبی[7] خود را با معارف دعا تقویت نماید حوادث بیرونی را با دید مثبت نگاه می‌کند و این امر موجب ارتقای سلامت او می‌گردد (کجباف، 1387، ش 2: 32). البته این بدان معنی نیست که اگر حوادثی بر او وارد شد ناراحت نگردد، زیرا در این حد نیز، تفریط می‌باشد بلکه انسان باید هنگام برخورد حوادث متزلزل نشده و بتواند آرامش خود را حفظ کرده تا در زندگی بر آن‌ها چیره گردد و تفکر در ادعیه، این نگرش را تقویت می‌کند و با تقویت نگرش رفتار ما در زندگی بهبودی لازم را پیدا می‌نماید. نکته قابل توجه آنکه در راه سایکونورو ایمنولوژی گفته شد که شکرگزاری تثبیت نگرش شاکر بودن در سلامت روان تاثیر دارد و الگوی قدسی موجود در دعا آن است که امام سجاد (ع) بر بیماری شکر می‌کند. آنچه متخصصان می‌گویند آن است که فرد نسبت به داده‌هایش شاکر باشد اما الگوی دینی دعا نسبت به نداده‌ها یعنی نبود سلامتی شکر را مطرح می‌کند. البته چنین نگرشی جنبه قدسی بسیار بالایی دارد و برای هر فرد ممکن نیست.

4-1-2- شکر و سپاس

از دیگر اموری که در ارتقای سلامت موثر می‌باشد روحیه سپاسگزاری است. در موارد قبل شکر بر بیماری بود ولی در این بخش خداشناسی با شکرگزاری همراه است و این امر در آموزه‌های صحیفه بسیار آمده است که برای نمونه به چند مورد از مصادیق آن اشاره می‌گردد.

نمونه 1- دعای اول بند 10: حمد برای خدایی است که وجود خویش را به ما شناساند و شکر نعمت‌های خویش را به قلب ما الهام داشت.

نمونه 2- دعای اول بند 19: حمد مخصوص معبودی است که در نیاز ما جز بر روی او به سوی کسی باز نباشد.

نمونه 3- دعای اول بند 20: سپاس خدایی را که ابزارهای قبض و بسط در بدن ما ترکیب فرمود و ما را از آسایش حیات بهره‌مند گردانید و اعضایی در پیکر ما تعبیه فرمود و ما را از روزی‌های پاکیزه خورانید و به فضل خویش توانگر ساخت و به نعمت خود سرمایه بخشید.

نمونه 4- دعای 23 بند 5: آفریدگارا! زبان مرا در حمد و ثنای خود گویا ساز و دلم را برای اجرای اوامر دین آماده بساز.

نمونه 5- دعای 21 بند 9: مهربانا! بر محمد و خاندانش درود فرست و مرا در هر حال مشغول مدح و ثنا و سپاس خود فرما به گونه‌ای که از آن بهره دنیایی که مرا مرحمت فرموده‌ای دلشاد نگردم و بر آنچه مرا از آن دریغ داشته‌ای دلتنگ نشوم.

تدبر در مضامین دعا ما را به این مسئله رهنمون می‌کند که اولا امام با تکرار واژه حمد در نیایشگر، روحیه شکرگزاری را تثبیت می‌کند، همچنان که امام در سراسر صحیفه سجادیه حمد خدا را بسیار تکرار می‌نماید. به عنوان مثال تنها در دعای 1 و 47 حداقل 40 بار واژه حمد آمده است. تکرار واژه حمد الگوی شناختی بوده که سبب تثبیت روحیه رضایتمندی فرد می‌گردد. چنانچه در تکنیک‌های روان درمانی معنوی یکی از اصولی که مطرح می‌نمایند تاکید و تصدیق[8] می‌باشد (مرعشی، 1387: 131). امام این الگو را در صحیفه در قالب دعا بسیار تکرار نموده است. به عبارت دیگر تکرار واژه حمد در دعا سبب تاکید بر نگرش شکر در نیایشگر می‌گردد. ثانیا در حین شکر، نظر نیایشگر را به نعمت‌ها جلب می‌نماید. همچنین در متن دعا به ذکر چرایی و علت سپاسگزاری، کیفیت و کمیت شکر و ... تذکر می‌دهد. بنابراین خداشناسی در ظرف شکر و تکرار واژه شکر الگوی قدردانی را در فرد تقویت می‌کند. طبق گفته شلدون (Sheldon) تمرین قدردانی باعث کاهش عاطفه منفی و افزایش خلق مثبت می‌شود (آقابابائی، 1389: 6/76). بنابراین شکر گزاری یا قدردانی هم از جهت جسمی تأثیر مثبت دارد چنانچه متخصصان سایکونورایمنولوژی آن را تأیید کردند هم از جهت روانی در سلامت فرد مؤثر می‌باشد.

2-2- مسیر رفتار بهداشتی[9]

دومین مسیر آموزه‌های دینی که سبب ارتقای سطح سلامتی شده عبارت است: از مسیر رفتار بهداشتی. به عبارت دیگر آموزه‌های دینی مشوق رفتارهای بهداشتی می‌باشند و این رفتارها عبارتند از: اجتناب از پرخوری، روزه‌داری، اجتناب از بی بند و باری جنسی، رعایت نظافت، سحرخیزی، رعایت اعتدال در امور. البته این موضوع که پایبندی دینی (برای افرادی که تدین درونی دارند) منجر به رفتارهای بهداشتی می‌شود برای متخصان حوزه جامعه شناسی، پزشکی و جامعه شناسی مذهبی در جهان یک یافته بسیار آشناست. به گفته دی گر، لوین اپیدمیولوژیست و متخصص علوم بهداشتی، تدین را باید یک جزء ضروری از اسلوب بهداشتی زندگی دانست زیرا هیچ یک از مذاهب، رفتارهای نابه‌هنجار را تشویق نمی‌نمایند. (لوین، 2002) «وو»[10] محقق دینی با بررسی نتایج مطالعات رفتاری و اپیدمیولوژیک می‌گوید: «روشن شده که عقاید دینی و رفتارهای اخلاقی ناشی از آن، عمیقا بر گرایش‌ها و رفتارهای بهداشتی اثر می‌گذارد و شاخص‌های سلامتی و بیماری به طور جدی به میزان نفوذ این عقاید در زندگی روزمره بستگی دارد» (مرعشی، 1387: 73). نگارنده معتقد است اگر دعا الگوی شناختی-رفتاری برای نیایشگر بشود، قطعاً فراتر از نظر متخصصان عمل کرده و به نتایج مطلوب‌تری خواهد رسید.

این نوشتار ضمن بررسی دیدگاه روانشناسان پیرامون مسیر رفتار بهداشتی و تحلیل آموزه‌های صحیفه، در صدد بیان موارد برتری کلام امام در این زمینه می‌باشد:

1-2-2- اجتناب از پرخوری

از اموری که در مسیر رفتار بهداشتی رعایت آن لازم بوده اجتناب از پرخوری می‌باشد که از توصیه‌های موکد قرآنی و روائی می‌باشد چنانچه خداوند کریم در قرآن عظیم فرمود:

کلوا و اشربوا و لا تسرفوا (اعراف: 31)

امام سجاد (ع) نیز در آموزه‌های خود آن را متذکر شده که به ذکر نمونه‌هایی از آن اکتفا می‌گردد:

نمونه 1- دعای 30 بند 3: آفریدگارا! مرا از زیاده روی در هر کار بازدار و چنان کن که راه اعتدال و میانه روی در پیش گیرم و آیین پسندیده تعادل خرج و دخل زندگی را به من بیاموز و با عنایت خویش مرا از بیهوده خرجی بازدار و چنان کن که رزق من از اسباب حلال به دست آید.

نمونه 2- دعای 8 بند 7: پروردگارا! به تو پناه می‌برم مبادا به زیاده روی روی آورم.

با توجه و تدبر در عبارات فوق باید گفت یکی از مصادیق اسراف که امام آن را کلی ذکر کرده، اسراف در خوراک است که ایشان آن را مذموم دانسته و برای غلبه بر این امر نکوهیده از خداوند یاری جسته است. اگر فرد متدین این بخش نیایش امام سجاد (ع) را الگوی فکری و رفتاری خود قرار دهد و با تکرار نیایش میانه روی و اعتدال را در نگرش و رفتار خود تثبیت کند می‌تواند از اسراف اجتناب نماید.

2-2-2- روزه‌داری

روزه‌داری[11] از اموری است که تاثیرش در بهداشت روان و جسم ثابت شده (رجبی، 1387: 4/138) و یکی از آموزه‌هایی است که امروزه با پیشرفت علم در مسیر رفتار بهداشتی به آن توجه خاصی شده است. همچنین این وظیفه دینی از منظر امام سجاد، امری مهم و قابل توجه است و نشانه اهمیت آن همان است که امام یکی از دعاهای خود را به این موضوع اختصاص داده. البته نمونه‌های دیگری نیز در ادعیه آورده که به چند مورد آن اشاره می‌شود:

نمونه 1- دعای 45 بند 51: خداوندا! بر ما همان اجری را مقرر فرما که بر آن کس که تا روز رستاخیز در رمضان روزه می‌گیرد و طاعت تو به جای می‌آورد پاداش می‌دهی.

نمونه 2- دعای 45 بند 44: خداوندا! تویی سرپرست ما که ماه را برگزیدی و به ما توفیق شناخت آن را عطا نمودی و به سنت آن راه نمودی، تو بودی که به ما توفیق روزه و نماز ارزانی داشتی هرچند ما کوتاهی کردیم و به اندکی از بسیار آن مبادرت ورزیدیم.

نمونه 3- دعای 45 بند 6: خداوندا! ما را در روزه گرفتن ماه رمضان همراه با حفظ اندام‌ها از معاصی و کاربرد اعضا در آنچه خشنودی تو می‌شود یاریمان ده تا با گوش‌های خود سخن لغو نشنویم و با دیدگان خود به سوی کار هوس انگیز نشتابیم.

با تدبر در عبارات امام سجاد (ع)، سبک زندگی صحیح ترسیم می‌شود:

اولاً: روزه‌داری از منظر امام، بسیار مهم است، لذا امام چند دعا از صحیفه را برای ماه رمضان و روزه‌داری و عید فطر اختصاص داد و محور اصلی همه آن‌ها بحث روزه است، به عنوان نمونه، دعای 44 که نیایش حضرت برای فرا رسیدن ماه رمضان است و دعای 45 که نیایش حضرت برای وداع با این ماه است سه دعای اختصاصی برای روزه می‌باشد.

حضرت در دعای 44، برای ورود به ماه رمضان 20 بند از سخنان گهربار آورده و برای وداع با این ماه پربرکت 56 بند در دعای 45 آورده و در دعای 46 که مربوط به عید فطر است، 26 بند عبارات و مفاهیم پرمعنا آورده است (صلواتی، 1381: 213). بنابراین روزه‌داری و ماه رمضان یک امر بسیار مهم است که امام سه دعا به آن اختصاص داده است.

ثانیاً: روزه‌داری در مسیر رفتار بهداشتی بسیار مؤثر است. امروزه با تحقیق پزشکان و روان شناسان و جامعه شناسان این امر تایید شده است که تبیین اثر آن مجال ویژه‌ای را می‌طلبد. الگوی رفتاری ماه رمضان خاص می‌شود چنانچه امام در دعای 45 می‌فرماید: خداوندا! ما را در روزه گرفتن ماه رمضان همراه با حفظ اندام‌ها از معاصی و کاربرد اعضا در آنچه مایه خشنودی تو می‌شود یاریمان نما. بنابر تحقیقات انجام شده توسط رجبی (1387)، آمار جرم و گناه در ماه رمضان کمتر می‌شود (رجبی، 1387: 4/130).

ثالثاً: امام برای تحریک و انگیزه دادن افراد به روزه‌داری، درخواست اجر و ثواب و پاداشی جامع می‌نماید و این امر یعنی «پاداش، از جمله تقویت کننده‌های مثبت[12] است» (حمدیه، شهیدی: 258) که سبب استمرار در کار می‌شود. البته اجر اخروی با پاداش دنیوی از جهت رتبه بسیار تفاوت دارد ولی از جهت انگیزشی برای افراد ظاهرگرا این ثواب تاثیر دارد و در مراحل بعدی که انس برای روزه دار ایجاد شد ممکن است توجه به پاداش نداشته باشد.

3-2-2- دوری از هوی و هوس[13]

مخالفت با نفس و دوری از رسم دروغین یا هوس (کوئن، 1388: 390) و در اصطلاح دینی، تقوی یا خود کنترلی[14]، از اصول هوش اخلاقی است (سیادت، 1388: 4/98). رعایت این امور در مسیر رفتار بهداشتی لازم بوده و عمل به آن طبق تحقیقات برای ارتقای سلامت ضروری است و امام سجاد (ع) در الگوی شناختی قدسی خود بر این موضوع (مبارزه با نفس) تاکید زیادی کرده که برخی از آن‌ها اشاره می‌شود:

نمونه 1- دعای 8 بند 2: خداوندا! از سرسپاری به هوی و هوس مخالفت با هدایت و عبادت فرو فتن در خواب جهل و غفلت و انجام وظیفه‌ای سرشار از رنج و مشقت به تو پناه می‌برم.

نمونه 2- دعای 52 بند 10 و 7: خداوندا!... هوای نفسم مرا به ورطه هلاکت انداخته و شهوت پرستی مرا محروم ساخته ... از تو می‌خواهم بر محمد و خاندانش درود فرستی و با پرستشت مرا از هر چیزی بی‌نیاز سازی.

نمونه 3- دعای 39 بند 1: توبه پذیرا! میل و هوسم را از ارتکاب به هر کار حرامی دور دار.

نمونه 4- دعای 22 بند 13: خداوندا! نگهداری از خطا و پاسداری از لغزش را در دنیا و آخرت در حال خشم و رضا روزیم فرما ... تا دوستیم از میل و رو آوردن هوای نفسم به سوی او بر اثر دوستی نومید گردد.

نمونه 5- دعای 32 بند 27: خداوندا! شیطان عنان مرا گرفته ... من از این همسایگی با او و هوس پرستی خویش آزرده‌ام پس به تو پناه می‌برم (صلواتی: 1381).

اگر نیایشگر دعاهای مذکور را به طور مستمر در حالات متفاوت بخواند و دعا را صحنه شناخت و معرفت بداند و باورهای خود را با این منبع قدسی شکل دهد و از شهوت و پیروی هوای نفس که مذموم حضرت است اجتناب کند می‌تواند از فساد اخلاق و ناهنجاری‌ها دور بماند. تکرار دعا در تذکر و تنبّه انسان موثر می‌باشد. بنابراین دعا در ابتدا الگوی شناختی به نیایشگر می‌دهد و اگر شناخت او با باورهای مذکور شکل بگیرد رفتار او تغییر پیدا می‌کند.

4-2-2- سحرخیزی

از دیگر اموری که در مسیر رفتار بهداشتی برای ارتقا سطح سلامت، مورد نظر دانشمندان می‌باشد، سحرخیزی است (مرعشی، 1387: 73). سحرخیزی یک الگوی دینی است که برای نماز هر فرد مسلمان واجب است هر روز صبح برخیزد. این الگوی دینی از لحاظ جسمی و روانی فواید بسیاری دارد، چنانچه دانش پزشکی در چند دهه اخیر به اکتشافات مهمی در این زمینه دست یافته. آنان گفته‌اند بخشی از خواب انسان موسوم به خواب REM بوده، پس از آنکه حدود 45 دقیقه از خواب انسان می‌گذرد خواب REM شروع شده و به مدت 15-10 دقیقه ادامه می‌یابد. در طول خواب REM به طرز اسرار آمیزی تمام عضلات اسکلتی بدن از کار افتاده و نوار مغزی شخص به جای حالت خواب، بیدار گشته، در طول خواب REM درجه حرارت بدن و ضربان قلب به طور غیر منتظره بالا می‌رود. مرحله REM بعد از 15 دقیقه متوقف می‌شود، دوباره خواب طبیعی انجام می‌گیرد کل دوران REM در طول یک خواب 8 ساعتی حدود 90 دقیقه می‌باشد و قسمت اعظم آن، در ساعات نزدیک صبح به وقوع می‌پیوندد. امروزه دانش پزشکی به اثبات رسانده در بیماری افسردگی یکی از امور مهم، افزایش یافتن طول REM نسبت به میزان طبیعی است. از این جهت یک مبنای مهم در تولید داروهای ضد افسردگی ایجاد داروهایی بوده که کاهش دهنده مرحله REM می‌باشد. علاوه بر آن یک روش درمانی جدید برای بیماران افسرده بیدار نگه داشتن آن‌ها در سحر برای کاهش میزان REM می‌باشد، زیرا قسمت اعظم خواب REM در صبح به وقوع می‌پیوندد و چنانچه شخص خود را ملزم به بیداری صبح بکند در حقیقت جلوی ورود خود به مرحله قابل توجهی از خواب REM را گرفته، از این جهت بیداری صبحگاهی برای نماز خود به تنهایی می‌تواند به عنوان واکسنی در پیشگیری از افسردگی و حتی دارویی برای درمان آن باشد. البته خواب REM به حد تعادلش لازم است و نقش نماز صبح به عنوان برقرار کننده آن تعادل می‌باشد (ر.ک، حاتمی، 1385، ص 18). بنابراین در مسیر رفتار بهداشتی از جمله اموری که مورد نظر است سحرخیزی است که مورد توجه امام سجاد بوده که چند نمونه آن را ذکر می‌کنیم:

نمونه 1- دعای 47 بند 123: مهربانا! شبم را به شایستگی به بامداد برسان تا در بندگی تو بکوشم و سحرگاه به امید مناجات و نیایش به درگاه تو برخیزم و از هرچه غیر تو باشد چشم برگیرم و به لطف تو الفت پذیرم.

نمونه 2- عنوان دعای 32: گناه بخشا! اینک که نماز شبم به پایان رسیده بر گناهان خویش نزد تو اعتراف می‌نمایم. امام به سحرخیزی و نماز شب آنقدر توجه داشته که یکی از ادعیه خود را به این امر اختصاص داده که عنوان آن گذشت. این دعا حدود 35 بند دارد که امام سجاد در آن اعترافاتی بیان نوده.

نکته قابل توجه، آن که نفس سحرخیزی امری است که در سلامتی روان و جسم موثر است و حضرت علاوه بر سحرخیزی، نماز شب را مورد توجه قرار داده است و تأثیرات جسمانی و روانی نماز یک بحث کاملاً مجزا است و از محدوده این نوشتار خارج است ولی از منظر متخصصان تاییدات علمی آن ثابت شده است (بی‌آزار شیرازی، 1373: 154). نکته قابل توجه آنکه حضرت افزون بر سحرخیزی و نماز، دعا و نیایش را آورده است. خود دعا از تکنیک‌های درمان معنوی است و بحث مستقلی را می‌طلبد. مهمتر از همه مضامین درخواستی حضرت در سحر بوده.

بنابراین در مسیر رفتار بهداشتی، سحرخیزی امر مهمی است زیرا اولاً نفس سحرخیزی مورد توجه حضرت است، ثانیاً افزون بر سحرخیزی، نماز که خود عامل مستقل در بهداشت روان و جسم است مورد توجه است، ثالثاً دعا که خودش در ارتقای سلامت مهم است مورد توجه حضرت بوده و افزون بر تمام آن‌ها، الگوهایی که حضرت در مضامین ادعیه آورده در صورت عمل به آن، موجب ارتقای سلامت و بهداشت روان و جسم خواهد بود.

5-2-2- رعایت اعتدال در امور

اعتدال در امور از دیگر مواردی است که در مسیر رفتار بهداشتی مورد توجه روان شناسان اجتماعی می‌باشد که این الگوی دینی در آموزه‌های وحی به طور مکرر آمده است. یکی از نمونه‌های آن ادعیه امام سجاد (ع) می‌باشد.

نمونه 1- دعای 30 بند 3: آفریدگارا! مرا از زیاده روی و اسراف در هر کار بد بازدار و چنان کن که راه راست، اعتدال و میانه روی را در پیش گیرم و آئین پسندیده تعادل خرج و دخل زندگی را به من بیاموز.

نمونه 2- دعای 20 بند 18: مهربانا! پیوسته از نعمت میانه روی بهره مندم گردان.

نمونه 3- دعای 8 بند 7: پروردگارا! از زیاده روی و اسراف به تو پناه می‌برم.

منطوق عبارت اسراف است و مفهوم آن اعتدال در امور است. بنابراین دومین راه ارتقای سلامت، مسیر رفتار بهداشتی است و این راه، با تحقیقات و پژوهش‌های بسیار مورد توجه دانشمندان قرار گرفته، از طرف دیگر در آموزه‌های صحیفه آن امور مورد درخواست امام بوده که عبارت بود از: اجتناب از پرخوری، روزه‌داری، دوری از هوی و هوس، سحرخیزی و رعایت اعتدال.

بنابراین قرائت و انس با مضامین و مفاهیم ادعیه امام سجاد (ع) الگوهای فوق را با صورتی کامل‌تر در ذهن ما تثبیت می‌کند. به عبارت دیگر ارتباط با این کلام، جزء شناختی نگرش ما را کامل نموده که آن امر آمادگی برای عمل را در ما مهیا می‌نماید (کریمی، 1388: 10). و اگر به مرحله فعلیت برسد، سبب ارتقای سلامت و بهداشت روانی ما می‌گردد.

3-2- برخورداری از حمایت‌های اجتماعی

راه سوم بهبود وضعیت سلامتی افراد متدین، برخورداری از حمایت‌های اجتماعی است. این حمایت‌ها از آموزه‌های دینی نشأت گرفته که وضعیت روانی اجتماعی و کیفیت زندگی افراد متدین را ارتقا می‌بخشد. تا سال 2002 حداقل 850 پژوهش در این زمینه انجام شده که ارتباط میان دینداری را با سلامت روان و عملکرد مطلوب اجتماعی نشان می‌دهند (مرعشی، 1387: 74). برخورداری از حمایت اجتماعی در ادعیه امام سجاد (ع) را در دو قسم مورد بررسی قرار می‌دهیم:

الف) حمایت‌های مالی ب) حمایت‌های رفتاری اجتماعی

1-3-2- رفتار حمایتی[15]

رفتار حمایتی که در روان شناسی اجتماعی آمده که سبب آرامش افراد می‌شود. این رفتار گاهی در قالب امور مادی قرار می‌گیرد مانند خمس، زکات، ارث هبه، هدیه، صدقه و گاهی در قالب رفتارهای حمایتی مثل همدلی، همجواری که از جمله اموری هستند که سبب آرامش انسان می‌گردد (آذربایجانی، 1387: 333). بنابراین برخورداری از حمایت اجتماعی از اموری است که در ارتقای سطح سلامت انسان موثر است. در این بخش از نوشتار، عنایت امام سجاد (ع) به امور مذکور و راهکارهای آن مورد بررسی قرار می‌گیرد.

نمونه 1- دعای 22 بند 2: مهربانا! مرا در رنج و درد و مشکلات و معضلات و فقر و بینوایی یاری و توانایی نیست. پس در رزق خویش بر من مبند و به خلق بخیل مسپار و خود حاجتم را اجابت فرما.

نمونه 2- دعای 35 بند 4: غفورا! چنان کن که به بینوا حقیرانه ننگرم و خود را ثروتمندی بالاتر ندانم.

نمونه 3- دعای 44 بند 10: خداوندا! توفیق عنایت فرما که در پیوند ارحام خود با نیکی و احسان درکوشیم و همسایگان خود را با کرامت و ارمغان دادن بنوازیم و اموال خود را از مظالم و تبعات آن بپیراییم و با خارج کردن زکات آن را پاک سازیم.

تدبر در این عبارات ما را به چند نکته رهنمون می‌کند: اولا حضرت برای درخواست‌های مالی، انسان را به منبع اصلی ثروت‌ها یعنی خالق متصل کرده و این که از بی‌نیاز بخواهیم نه از مخلوق نیازمند و در دعای 44 درخواست توفیق یاری به دوستان و همسایگان را از خداوند نموده است، بنابراین اگرچه کلام حضرت به صورت دعا آمده ولی رفتارهای حمایتی و حمایت‌های مالی مد نظر او بوده و توجه به امور مادی با معیارهای دینی برتری ویژه‌ای داشته زیرا قصد قدسی به همراه پرداخت مالی در حوزه دینی بسیار پررنگ‌تر از حوزه علمی است. بنابراین آموزه‌های مذکور افزون بر آنکه توجه به حمایت مالی را مطرح می‌کند ولی در عین حال توجه به خالق و معنویت و زندگی معنوی را بیشتر نمایان می‌کند که این برتری الگوی دینی بر الگوهای دیگر می‌باشد.

2-3-2- رفتار حمایتی

رفتار حمایتی شامل: نوع دوستی و نیکی، صله رحم و نصیحت می‌شود (همان، 356). ذکر این الگوها در قالب دعا یکی از شگردهای ائمه اطهار است زیرا با تکرار دعا و تدبر در مضامین آن، نیایشگر با ظرافت ویژه‌ای به الگوهای صحیح اجتماعی دست می‌یابد که برای نمونه یک مورد آن را ذکر می‌نماییم.

دعای 20 بند 9: خداوندا! بر محمد و خاندان محمد درود فرست و مرا توفیق بخش تا با آنکه با من نیرنگ زده به اندرز مواجه شوم و آنکه از من دوری گزیده با وی به نیکویی بپردازم و با آنکه مرا محروم داشته به نوازش رفتار نمایم و به آنکه از من بریده (قطع صله رحم) بپیوندم و از آنکه از من به بدی یاد کرده به نیکی یاد کنم.

با توجه به بیان حضرت در می‌یابیم بهترین راه برخورد با رفتارهای نامناسب مهربانی و عطوفت است که در این کلام گهربار حضرت آمده و امروز متخصصان علم طب و روان شناسی اذعان دارند که احساس صفا و خوشی و مهر نه‌تنها در تقویت قوای معنوی تاثیر دارد بلکه نیروی سازنده جسم آدمیزاد و متابولیسم او را نیز بسیار قوی می‌کند و «سم ناشی از خشم و عناد به حدی است که حتی خون آدم را فاسد می‌کند. لذا شیر مادر غضبناک را به بچه نمی‌دهند، چون موجب زیان برای کودک می‌شود.» (خواجه نوری، 1378: 2/13). بنابراین خواندن دعاهای مذکور و الگوگیری از آموزه‌های آن در حیطه رفتار حمایتی انسان مؤثر می‌باشد. البته انسانی که در مکتب عشق به اهل بیت پرورش می‌یابد چنین الگوهایی را به مرحله عمل می‌رساند زیرا خوبی و مهربانی با فردی که به ما بی‌توجهی و بدی کرده فقط در حوزه دین معنا پیدا می‌کند و رنگ و قداست و معنویت می‌گیرد و الا در حوزه رفتار ممکن است این توصیه‌ها صورت نگیرد. بنابراین الگوگیری از دعا با قصد قدسی در رفتار حمایتی اجتماعی مؤثر می‌باشد.

نتیجه

در این پژوهش تایید گردید خواندن و تکرار دعا باعث تقویت و توجه به مصادیق مکانیسم ارتقای سلامت می‌گردد. همچنین تبیین شد که توجه و عمل به مضامین دعا می‌تواند به عنوان راهکاری باشد که در بهداشت روان فرد موثر واقع شود. بنابراین دعا عرصه شناخت و دریافت است نه صحنه خواندن و خواستن. همچنین دعا بیش از آنکه دعا باشد تعلیم، آموزش و تثبیت نگرش‌هاست تا فرد بتواند تصویر روشنی از خلق، خالق، مخلوق و بیرون و درون خود پیدا کند و در پرتو این شناخت بتواند با مسائل زندگی برخورد صحیح و الگویابی درست داشته باشدو روابط خود را با خود و خدا بهبود ببخشد که نتیجه این ارتباط صحیح ارتقای سلامت و بهره مندی مطلوب از زندگی می‌باشد. البته الگوهای مطرح شده در دعا با قداست و غنای بیشتری آمده است ولی حداقل‌هایی که می‌توان از آن بهره جست آن چیزی است که در این روش مورد استفاده قرار گرفته. امید است این نگاه به دعا سبب شود پژوهشگران الگوها و راهکارهای عملی برای زندگی را از ادعیه استنباط و ارائه نمایند و مشترکات و تمایزات الگوی دینی و راهکارهای جدید آن‌ها را تبیین نمایند تا در پرتو آن جامعه‌ای سالم با روانی آرام شکل گیرد.

منابع

قرآن

آذربایجانی، مسعود و دیگران (1387)، درآمدی بر روان شناسی دین، چاپ دوم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.

آذربایجانی، مسعود و دیگران (1387)، روان شناسی اجتماعی با نگرش به منابع اسلامی، تهران: پژوهشگاه حوزه دانشگاه، چاپ 3.

آقابابایی، ناصر (1389)، سنجش قدردانی در دانشجویان و طلاب؛ بررسی ویژگی‌های روان سنجی پرسش نامه قدردانی، دو فصلنامه علمی-تخصصی مطالعات اسلام و روان شناسی، قم.

براهینی، محمد تقی (1385)، زمینه روان شناسی هیگلارد، تهران: رشد.

بی‌آزار شیرازی، عبدالکریم (1373)، طب روحانی، تهران: نشر فرهنگ اسلامی.

جهانگیر، اکرم (1382)، مجموعه مقالات اسلام و بهداشت روان، تهران: نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه علوم پزشکی ایران.

حاتمی ورزنه، مجید (1385)، درمان بیماری‌ها با نماز، تهران: انتشارات گل‌های بهشت.

حمدیه، مصطفی، شهیدی شهریار (1386)، اصول و مبانی بهداشت روانی، تهران: انتشارات سمت.

خلجی، محمدتقی (1386)، صحیفه سجادیه کامله، ترجمه محمد مهدی فولادوند، تهران: انتشارات قلم نو.

خواجه نوری، ابراهیم (1378)، شگفتی‌های جهان درون، تهران: نشر هرمس.

دانش نامه جامع صحیفه سجادیه، CD مرکز تحقیقات رایانه‌ای حوزه علمیه اصفهان.

رجبی، سوران (1388)، فصل نامه علمی تخصصی روان شناسی و دین، قم: موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره).

صلواتی، محمود (1381)، ترجمه صحیفه سجادیه، انتشارات فرهنگ مردم.

فقیهی، علی نقی و دیگران (1389)، بررسی اثربخشی آموزش مثبت نگری در افزایش امید به زندگی زمان بدون همسر با تاکید بر قرآن، شماره 10، روان شناسی و دین، موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی (ره).

کجباف، محمدباقر، رئیس پور، حفیظ ‌الله (1387)، رابطه بین نگرش مذهبی و سلامت روانی، دو فصلنامه علمی- تخصصی مطالعات اسلام و روان شناسی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، ش 2.

کریمی، یوسف (1388)، نگرش و تغییر نگرش، تهران: موسسه نشر ویرایش.

کلانتری، مهرداد (1389)، معنویت و روان شناسی مثبت، اصفهان: کنکاش.

کوئن، بروس (1388)، مبانی جامعه شناسی، ترجمه غلام عباس توسلی و رضا فاضل، تهران: سمت.

مرعشی، سید علی (1387)، بهداشت روان و نقش دین، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.

نوری، نجیب‌الله، سقای بی‌ریا، ناصر (1388)، فصلنامه علمی تخصصی روان شناسی و دین، قم: موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، شماره 7.