مقدمه
پژوهش درباره کتاب نهج‌البلاغه، اعتبار و مؤلف آن از مسائل مهم حوزه حدیث ــچه در بین مذاهب امامیه و چه غیر‌امامیهــ بوده است. با توجه به آن‌که سید رضی، احادیث این کتاب را بدون ذکر سلسله اسناد بیان کرده است، بررسی اعتبار آن ــچه به صورت جزئی و موردی و چه تمام آنــ امری مهم به شمار می‌آید. این مسأله با شبهه‌افکنی‌‌های برخی از محققان اهل سنت در پاره‌ای از جوانب این کتاب اهمیت فزون‌تری پیدا کرده است.
در نوشتار حاضر قصد داریم به معرفی کتابی از دکتر احمد پاکتچی ــمدیر گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه امام صادق (ع)ــ درباره نهج‌البلاغه و مؤلف آن بپردازیم. عنوان این اثر، که به زبان عربی نگاشته شده، «نصوص و ابحاث حول نهج‌البلاغه و مدونه» است که در سال 1392، به کوشش آقای مرتضی سلمان‌نژاد توسط انتشارات دانشگاه امام صادق (ع) در 208 صفحه چاپ شده است.
چهارچوب اصلی کتاب
چهارچوب اصلی کتاب، آن‌گونه که نویسنده در مقدمه بدان اشاره کرده، حول سه محور «نهج‌البلاغه»، «مؤلف آن» و «صاحب اصلی آن یعنی حضرت امیرالمؤمنین علی (ع)» نگاشته شده است. در ابتدای کتاب دو شرح قدیمی بر خطبه شقشقیه ــیکی از شیعه و دیگری از اهل سنتــ تصحیح و احیا شده، سپس مطالب مهمی درباره شخصیت علمی سید رضی (ره) ــدر زمینه‌های علوم قرآن، علوم حدیث، فقه و اصولــ درج شده، آن‌گاه کتاب «ما نزل من القرآن فی امیرالمؤمنین علی (ع)» با استفاده از متون دیگر در بخش آخر کتاب بازسازی شده است.
نگاهی به فصول کتاب
الف) شرح الخطبه الشقشقیه للسید الشریف المرتضی
در این بخش مؤلف پس از اشاره به شخصیت سید مرتضی (د. 436 ه.ق) با تمسک به سخنانی که در کتب فهارس و رجال آمده، به مسأله اسناد خطبه شقشقیه روی آورده و در این مسیر، طرق مختلف نقل این خطبه را در دو دسته (ثبت بدون واسطه در نقل و ثبت با واسطه در نقل) ذکر کرده است (ص 15-20). دکتر پاکتچی پس از بحث درباره اصل خطبه، به ذکر اعتبار و اسنادی که از شرح سید مرتضی وجود دارد پرداخته و فهرست نسخه‌هایی را که در بردارنده این شرح بوده ذکر کرده است. در پایان این قسمت نیز مؤلف با بررسی برخی اشتباهات و خطاهای رخ داده در برخی نقل‌ها، احتمالاتی را در این باره مطرح کرده و پس از درج اطلاعات فوق، خود خطبه موجود نزد سید و شرح سید بر خطبه را ذکر نموده، اما پیش از آن، روش خویش در تصحیح و مقابله را توضیح داده، نسخه‌هایی که از آن‌ها بهره گرفته را یادآور شده است؛ نسخه‌ها و منابعی چون «مجموعه‌الرسائل»، «شرح الکیذری»، «شرح الراوندی» و… . نویسنده در پایان این جزء با عنوان «الاغلاط الفاحشه»، غلط‌های نوشتاری‌ای که در برخی نسخ بوده را فهرست کرده است.
ب) شرح الخطبه الشقشقیه لابی احمد العسکری
مؤلف آغاز این بخش را به بیان شرح حالی از ابواحمد عسکری (د. 383 یا 387 ه.ق) ــعالم حدیث و ادیب قرن چهارمــ اختصاص داده است؛ اطلاعاتی هم‌چون مشایخ و استادان وی در علم حدیث و ادبیات، شاگردان و ناقلان روایت از وی، سپس به اجمال از تألیفات او در زمینه‌های مختلف ادبی، حدیثی و... یاد کرده است. دکتر پاکتچی منابع و کتبی را که به معرفی ابواحمد پرداخته فهرست نموده، سپس به متن خطبه و شرح آن پرداخته و برای نشان دادن اعتبار این شرح از خطبه شقشقیه، متعرض نسخه‌هایی شده که این متن در آن‌ها آمده است. از جمله منابعی که مؤلف در تصحیح این متن سود جسته «معانی‌الاخبار»، «علل‌الشرایع»، «بحارالانوار» و «الطرائف ابن‌طاووس» است. نکته مهم درباره این شرح بر خطبه شقشقیه این است که شرح یاد شده قبل از تألیف نهج‌البلاغه نوشته شده است.
ج) الشریف الرضی و علوم القرآن
فصل سوم این کتاب به جایگاه سید رضی در علوم قرآنی اختصاص داده شده است. در این بخش، مؤلف از دو اثر تفسیری سید رضی، یعنی «تلخیص‌البیان» و «حقائق‌التاویل»، نام برده، سپس از لابه‌لای کتب مختلف به ذکر مشایخ و استادان وی در زمینه علوم قرآنی پرداخته و در ادامه تألیفات و آثار سید رضی را در این زمینه معرفی کرده است. قسمت دیگری از این فصل به بحث قرائات و رویکرد سید رضی در قبال آن اختصاص یافته است. در این‌جا قرائات مورد استفاده سید در دو بخش آمده: بخشی در قرائاتی که سید به قراء سبعه و بخشی در قرائاتی که به دیگر قراء داده است، در این‌جا مؤلف پس از ذکر هر آیه و قول سید درباره قرائات دیگر آن، با عنوان نقد و تخریج، به بررسی آن قرائت و قاریانی که آن‌گونه خوانده‌اند پرداخته و آن‌ها را ذکر کرده است (ص 75-93). در بخش پسین این فصل، اقوال و دیدگاه‌های تفسیری سید رضی که در ذیل حدود بیست آیه از قرآن کریم آمده، یک‌جا گرد آمده است (ص 93-102). شایان ذکر است که بیشتر این اقوال تفسیری از کتاب «مجازات‌النبویه» است.
د) الشریف الرضی و علوم الحدیث
چهارمین فصل کتاب «نصوص و ابحاث…» به جایگاه حدیثی سید رضی اختصاص یافته است. در این بخش نیز ابتدا به مشایخ حدیثی وی اشاره شده، سپس نام کسانی که از وی نقل روایت کردهاند آمده است. مؤلف در بخش اخیر، ناقلان روایت را به این صورت دسته‌بندی کرده است:
1) کسانی که روایت حدیث آنان از سید رضی روشن و اثبات گردیده است؛
2) کسانی که به احتمال قوی از سید نقل روایت کردهاند؛
3) آنانی که قطعا یا به احتمال قوی از سید روایتی نقل نکرده‌اند.
پس از این بخش، از آثار حدیثی سید رضی سخن به میان آمده است. بخش دیگری از این فصل «نص‌الاحادیث» نام گرفته که مؤلف در آن کوشیده است احادیث نقل شده از سید رضی را در سه دسته زیر طبقه‌بندی کند:
1) دسته اول احادیثی است که سید آن‌ها را با اسناد متصل روایت کرده است؛
2) دسته دوم روایاتی است که با حذف صدر سند نقل شده است؛
3) دسته آخر احادیثی آمده که با ذکر مصادرش نقل شده است.
واپسین بخش این فصل ذیل عنوان «تخریج الحدیث و البحث السندی» به بحث سندی درباره این احادیث و بررسی نقل‌های مشابه که در کتب دیگر وجود دارد می‌پردازد (ص 139-150).
هـ) الآراء الفقهیه و الاصولیه للشریف الرضی
در فصل پنجم دیدگاه‌های فقهی و اصولی شریف رضی به بحث گذاشته شده است. هم‌چون دو فصل پیش، مشایخ سید در فقه و اصول، هم‌درس‌ها و کسانی که سید با آن‌ها در تحصیل علم فقه مباحثه داشته است نام برده شده‌اند. پس از آن مؤلفات سید در حوزه فقه و سپس اشاره‌ای به مناصب قضایی سید شده، آن‌گاه به صورت موجز، آراء و نظرات سید در حوزه اصول فقه از جمله مباحث الفاظ، ادله کتاب و سنت و هم‌چنین سایر ادله آمده است. پس از مباحث اصولی، دیدگاه‌های فقهی وی در بحث‌های مختلفی از جمله مبادی و کلیات، مباحث عبادات، متاجر و حتی سیاسات به تفصیل آمده است.
و) ما نزل من القرآن فی امیرالمؤمنین علی (ع)
واپسین فصل کتاب «نصوص و ابحاث …»، بازسازی شده کتابی درباره امیرالمؤمنین، علی (ع) به نام «ما نزل من القرآن فی امیرالمؤمنین علی (ع)» نوشته «ابواحمد عبدالعزیز‌بن‌یحیی الجلودی» (د. 332 ه.ق) است. ابواحمد به گفته شیخ طوسی و ابن‌ندیم، از شخصیت‌های شیعی امامی است که دارای آثار بسیاری به ویژه در زمینه روایت و اخبار بوده که بسیاری از آن‌ها از بین رفته است. این نکته درباره «ما نزل من القرآن فی امیرالمؤمنین» شایسته ذکر است که نسخه‌های این اثر تا حدود قرن هفتم وجود داشته و کسانی هم‌چون سیدبنطاووس از این کتاب نقل قول کردهاند، ولی پس از قرن هفتم ظاهرا اثری از این کتاب باقی نمانده و تمامی نسخه‌های آن از بین رفته است.
مؤلف ابتدا به شرح حالی از ابواحمد اشاره کرده که مشتمل بر مشایخ و شاگردان، شخصیت علمی و عقایدی و تألیفات اوست. دکتر پاکتچی با استفاده از منابع دیگر تعداد 93 روایت این کتاب را بازسازی کرده است. منابعی که در این بازسازی از آن‌ها بهره گرفته شده «شواهد‌التنزیل حاکم حسکانی»، «تأویل‌الآیات الظاهره شرف‌الدین استر‌آبادی»، «الأمالی ابن‌بابویه»، «سعد‌السعود سیدبنطاووس» و… است.
کتابنامه
1. برای اطلاع بیشتر از زندگی و آثار وی رک: الفهرست، ص 98، رقم 421.
2. برای شرح حال وی رک: معجم الادباء، ج 8، ص 233؛ اعیان‌الشیعه، ج 5، ص 145.
3. برای اطلاع بیشتر درباره وی رک: فهرست ابن‌الندیم، ص 173، رجال النجاشی، ص 52-54، رقم 638؛ رجال الطوسی، ص 487، رقم 67، فهرست الطوسی، ص 145، رقم 536.
