بررسی زندگانی حضرت علی‌اکبر (ع) در منابع تاریخی و حدیثی نشان می‌دهد که بخش‌هایی از زندگانی و حیات حضرت علی‌اکبر (ع) در سایه ابهام قرارگرفته و بر مورخان و محققان مشخص نشده است.
نسب حضرت علی‌اکبر (ع):
ابهاماتی در مورد سن حضرت، مادر حضرت و جنبه‌های دیگری از زندگی ایشان وجود دارد. بر اساس گزاره‌های تاریخی، علی‌اکبر علیه‌السلام، فرزند امام حسین (ع) در یازدهم شعبان سال 33 ه.ق و یا طبق نقلی سال 35 و یا سال 41 ه.ق دیده به جهان گشود و در 10 محرم سال 61 ه.ق در کربلای معلا در رکاب سیدالشهدا (ع) به شهادت رسیدند.
از این رو برخی سن ایشان را هنگام شهادت، زیر 20 سال و برخی 25 یا 27 یا 29 سال نوشته‌اند و برخی گفته‌اند نام مادر ایشان آمنه است و برخی گفته‌اند شهربانو و برخی گفته‌اند لیلا است. برخی از نسب‌شناسان و تاریخ‌دانان، حضرت را بزرگ‌ترین فرزند امام حسین (ع) گزارش کرده و برخی دیگر وی را کوچک‌تر از امام سجاد (ع) دانسته‌اند.
بر اساس پژوهش‌های محققان، اتفاق مورخین و علمای علم نسب این است که حضرت علی‌اکبر از امام سجاد (ع) بزرگ‌تر بوده و امام سجاد (ع) در روز عاشورا 23 سال داشته‌اند و این‌که بعضی سن آن جناب را 17 یا 19 سال نقل کرده‌اند، صحیح نیست، مضاف بر این‌که شاهدی بر قول خود ندارند[1]. ابن‌شهرآشوب (ره) می‌نویسد: علی‌اکبر هیجده سال داشت و گفته شده 25 سال بوده است.[2]
محدث قمی (ره) می‌نویسد: در سن علی‌اکبر اختلافی عظیم است، ابن‌شهرآشوب و محمدبن‌ابی‌طالب بر این باورند که؛ 18 ساله بوده و شیخ مفید او را 19 ساله دانسته[3]، بنابراین از امام زین‌العابدین (ع) کوچک‌تر بوده است؛ و بعضی گویند 25 ساله بوده و غیر از این هم گفته‌اند. پس علی‌اکبر (ع) از برادرش امام سجاد (ع) بزرگ‌تر بود و این اصلح و اشهر اقوال است.
ابن‌ادریس در رد کسانی‌که می‌گویند علی‌اکبر کوچک‌تر بوده می‌نویسد: در این باب باید به خبره این فن که علمای نسب و تاریخ و اخبارند، مانند زبیربن‌بکار رجوع نمود و نام جمعی را می‌برد که همگی علی‌اکبر (ع) را بزرگ‌تر می‌دانند و بر این قول اتفاق دارند.
مرحوم ملا هاشم می‌نویسد: آن حضرت 25 ساله بوده که دو سال از حضرت زین‌العابدین (ع) بزرگ‌تر بوده و احتمالا این قول اقوی است. مرحوم مقرم و بسیاری از مورخین نقل کرده‌اند که حضرت علی‌اکبر (ع) از امام سجاد (ع) بزرگ‌تر است.[4]
درباره شأن، مقام و فضایل حضرت علی‌اکبر (ع) گزارش‌ها و روایت‌های بسیار و مستندی وجود دارد که بسیاری از این فضایل از زبان ائمه معصومین (ع) بیان شده است. بر اساس گزارش‌های موجود، حضرت، محدثی بنام بود و از جدش روایت نقل می‌کردند.
عده‌ای چون شیخ مفید در «ارشاد» و طبرسی (ره) در «اعلام الوری» می‌گویند: امام سجاد (ع) بزرگ‌تر بوده بدون این‌که شاهدی بیاورند.[5]
منابع تاریخی لقب حضرت را اکبر و کنیه‌اش را ابوالحسن نگاشته‌اند، اما شیخ مفید لقبش را اصغر گفته است. مادر حضرت لیلى دختر ابى‌مره‌بن‌مسعود ثقفى است که وى را آمنه بَره و مُره نیز گفته‌اند.
فضایل حضرت علی‌اکبر (ع):
درباره شأن، مقام و فضایل حضرت علی‌اکبر (ع) گزارش‌ها و روایت‌های بسیار و مستندی وجود دارد که بسیاری از این فضایل از زبان ائمه معصومین (ع) بیان شده است. بر اساس گزارش‌های موجود، حضرت، محدثی بنام بود و از جدش روایت نقل می‌کردند[6]. از سوی دیگر، ارزش معنوی علی‌اکبر (ع) تا به آن اندازه است که پدر بزرگوارش که دارای مقام عصمت و امامت است، زندگی پس از او را فنا و مرگ می‌داند. امام حسین (ع) هنگام بدرقه جوانش به سوی میدان این آیه را تلاوت فرمودند: «انّ الله اصطفی آدم و نوحا و آل ابراهیم و آل عمران علی العالمین ذرّیه بعضها من بعض»[7] که درجاتی از پاکی و طهارت روح را برای علی‌اکبر (ع) به اثبات می‌رساند.
همچنین ائمه معصومان (ع) در روایات و زیارات مستقل، مقام او را به پاکی و طهارت نفس ستوده‌اند.[8]
در فرازهای پایانی زیارت عاشورا آمده است:
السلام علیک یا أبا عبدالله و علی الارواح التى حلت بفنائک علیک منى سلام الله أبدا ما بقیت و بقى اللیل و النهار، و لا جعله الله آخر العهد منى لزیارتک، السلام على الحسین و علی علی‌بن‌الحسین و علی أولاد الحسین و علی أصحاب الحسین. برخی چنین تصور می‌کنند که مراد از علی‌بن‌الحسین، در این‌جا امام زین‌العابدین (ع) است، در حالی که قرائن بر این امر دلالت دارند که مراد حضرت علی‌اکبر (ع) است.
همچنان که علامه تهرانی در شرح خود بر این فراز می‌گوید:
(و علی علی‌بن‌الحسین)
و سلام بر علی‌اکبر باد
مراد در این فقره علی‌اکبر (ع) شهید در کربلاست، چه این زیارت را اختصاصى تمام به بقتلاى طف [شهدای کربلا] و شهداى رکاب سعادت نصاب است و احتمال اراده سید الساجدین بغایت بعید است.[9] فاضل مازندرانی نیز در شرح زیارت عاشورا می‌نویسد: شرح «و علی علی‌بن‌الحسین» قولهُ (علیه‌السلام) (و علی علی‌بن‌الحسین) لَا رَیبَ انَّ المُراد بِه (علی‌بن‌الحسین الشَّهید)، لَا الامام زین‌العابدین لانَّ هذِهِ الزِّیاره لخصُوصِ الشُّهداء.
شکی نیست که مراد از (علی علی‌بن‌الحسین)، علی‌اکبر شهید است نه امام سجاد (ع) چون این زیارت در خصوص شهدا است.[10]
شیخ کلینی در فروع کافی حدیثی از امام رضا (ع) نقل کرده که حکایت از ازدواج حضرت علی‌اکبر (ع) با یک کنیز و داشتن فرزندی به نام حسن دارد. در مقابل گروهی از علمای انساب و محققان تصریح کرده‌اند که از وی فرزندی نمانده و نسل امام حسین (ع) تنها از طریق امام سجاد (ع) ادامه پیدا کرده است.
تداوم نسل حضرت علی‌اکبر (ع):
همان‌گونه که اشاره رفت درباره جنبه‌هایی از زندگانی حضرت اختلاف نظر وجود دارد. یکی دیگر از این اختلاف‌ها مربوط به این است که آیا ایشان ازدواج کرده یا نکرده بودند؟ برخی با استناد به عبارتی از زیارت‌نامه وی، او را صاحب همسر و فرزند می‌دانند. شیخ کلینی در فروع کافی حدیثی از امام رضا (ع) نقل کرده که حکایت از ازدواج حضرت علی‌اکبر (ع) با یک کنیز و داشتن فرزندی به نام حسن دارد. در مقابل گروهی از علمای انساب و محققان تصریح کرده‌اند که از وی فرزندی نمانده و نسل امام حسین (ع) تنها از طریق امام سجاد (ع) ادامه پیدا کرده است.
درباره این‌که حضرت علی‌اکبر (ع) همسر و فرزندی داشته یا خیر، دو نظر وجود دارد:
اول. برخی گفته‌اند که ایشان دارای فرزند نبود. اینان درباره همسر وی سخنی نگفته‌اند.[11]
دوم. بر اساس دلایلی که وجود دارد، گروهی دیگر وجود زن و فرزند را برای آن جناب ثابت کرده‌اند. برخی از این دلایل عبارت‌اند از:
1. در زیارتی که ابوحمزه ثمالی از امام صادق (ع) درباره حضرت علی‌اکبر (ع) نقل کرده، عباراتی وجود دارد که نشان دهنده این است که علی‌اکبر (ع) دارای فرزند بوده است؛ مانند این فراز: «...صلّى الله علیک یا أبا الحسن ثلاثا...».[12]
و یا: «صلى الله علیک و على عترتک و أهل بیتک و آبائک و أبنائک و أمهاتک الأخیار الأبرار الذین أذهب الله عنهم الرجس و طهرهم تطهیرا»؛ که در این زمینه باید گفت: گرچه فراز اول را به تنهایی نمی‌توان دلیل قانع‌کننده‌ای برای اثبات وجود فرزندی برای ایشان دانست، اما فراز دوم قطعا نشانگر آن است که حضرت علی‌اکبر (ع) دارای خانواده و فرزندانی بوده است؛ زیرا کلمه «ابنائک» جمع است و نیز کلمه «عترتک» که عترت هر کسی ذریه و فرزندان او محسوب می‌شود.
2. بزنطى می‌گوید: از حضرت امام رضا (ع) پرسیدم: آیا کسی می‌تواند با زن و با کنیزى که از پدرش فرزند دار شده، ازدواج کند؟ آن حضرت فرمود: اشکالى ندارد. گفتم: از پدرت شنیدم که فرمود امام سجاد (ع) علاوه بر ازدواج با دختر امام حسن (ع) با ام ولد (کنیز صاحب فرزند) ایشان نیز ازدواج کرد. امام در پاسخ فرمود: این‌طور که گفتى نیست؛ امام سجاد (ع) با دختر امام حسن (ع) ازدواج کرد و نیز با ام ولد (کنیزِ صاحب فرزند) برادرش علی‌بن‌الحسین که در کربلا کشته شد، نیز ازدواج نمود.[13]
از جهت سندی، شخصیت‌های موجود در سند این روایت ثقه هستند در سند این روایت، ابن‌عیسی معروف به ابی‌عقیل عمانی و بزنطی قرار دارند که هر دو ثقه هستند و به روایاتشان اعتماد می‌شود.[14]
از لحاظ محتوا این روایت نشانگر آن است که حضرت علی‌اکبر (ع) فرزندی از یک کنیز داشته است. پس طبق بیان فوق، حضرت علی‌اکبر (ع) دارای همسر و فرزند بوده است، هرچند برخى از علماى انساب تصریح کرده‌اند که از آن بزرگوار اولادى نمانده و نسل امام حسین (ع) تنها از طریق امام چهارم حضرت سجاد (ع) ادامه پیدا کرده است.
