آنچه بیش از همه حادثه کربلا را پرفروغ و سازنده جلوه می‌دهد، سیره ائمه اطهار علیهم‌السلام در زنده نگه داشتن این حماسه زیبا و احیاى آن فرهنگ است. امامان معصوم (ع) على‌‌رغم این‌که در دوران امامت خویش در محدودیت‌‌هاى شدیدى به سر مى‌‌بردند و حاکمان مستبد اموى و عباسى سایه شوم خود را بر شهرهاى اسلامى گسترده بودند، ولى با اتخاذ تصمیم‌های صحیح و موضع‌‌گیرى‌‌هاى مناسب و با استفاده از مؤثرترین شیوه‌‌ها توانستند از فرهنگ عاشورا و دستاوردهاى ارزشمند آن به صورت شایسته پاسدارى کنند و راه حماسه آفرینان کربلا را تداوم بخشند.
آنان این واقعه را به دید معجزه نگریسته‌‌اند و در سیره عملى خود به عنوان راهکارهاى مؤثر و زنده براى مبارزه علیه ظلم و ستم از آن بهره جسته‌‌اند که در این مقاله به روش‌‌هاى عملى آنان جهت حفظ این نهضت از تحریفات و زنده نگه داشتن آن اشاراتى گذرا خواهیم داشت.

توصیه به سوگوارى و عزادارى‌

ماه محرم الحرام از دیر باز مورد توجه و احترام مردم بوده است. ولى در فرهنگ شیعه به خاطر شهادت سومین پیشواى شیعیان و اصحاب او در سرزمین کربلا، این روز از جایگاه والایى برخوردار است. دهم ماه محرم با رخداد قیام سیدالشهدا (ع) در بین امامان (ع) و دوستداران اهل‌بیت به عظیم‌‌ترین روز سوگوارى و ماتم تبدیل شد.[1] پیشوایان معصوم (ع) همواره جهت زنده نگه داشتن یاد و خاطره عاشورا، شیعیان را به سوگوارى و عزادارى توصیه نموده و اثرات و ثمرات این شعائر را تشریح مى‌‌نمودند. راز این‌که ائمه هدى (ع) بر ماتم‌سرایى شهداى کربلا تأکید نموده‌‌اند این است‌ که: اولا دشمنان و مخالفان اهل‌بیت (ع) این روز را به جشن و سرور سپرى مى‌‌کردند و ثانیا این عزادارى‌‌ها و سوگوارى‌‌ها اگر آگاهانه، خالصانه و سازنده باشد، دل صاحب عزا را با دل حماسه‌‌سازان دشت نینوا پیوند مى‌‌دهد و این ارتباط خود باعث ازدیاد معرفت و قرب به بارگاه ملکوتى خواهد شد.
امام صادق (ع) در توصیف مصائب روز عاشورا این گونه فرمودند: «اما روز عاشورا روزى است که در آن حسین (ع) میان یارانش کشته بر زمین افتاد و یاران او نیز اطراف او بر خاک افتاده و عریان بودند.»[2]
امام رضا (ع) دراین‌‌باره مى‌‌فرماید: «هر کس تلاش در رفع نیازهایش را در عاشورا به خاطر به پاداشتن عزا ترک کند، خداوند حوائج دنیا و آخرتش را برآورده سازد و هر کس عاشورا را روز مصیبت خویش قرار دهد، خداوند تبارک و تعالى روز قیامت را روز شادى و خوشحالى او قرار مى‌‌دهد.» [3]
همچنین امام صادق (ع) فرمودند: «روز شهادت امام حسین (ع) سوزناک‌‌ترین روزهاست.» [4]
در سیره اهل‌بیت عصمت و طهارت (ع) هرچه بیشتر تفحص گردد، مشاهده مى‌‌شود که آن بزرگواران براى ترویج فرهنگ عاشورا و تطبیق آن بر مصادیقش بر اساس مقتضیات هر عصر، اهتمامى وافر و تأکیدى مصرانه داشته‌‌اند. امام باقر (ع) در تعقیب این هدف و توجه دادن مردم به ستمى که بر اهل‌بیت (ع) روا شده، وصیت مى‌‌کند تا ده سال در موسم حج در منا براى امام حسین (ع) و همراهانش عزادارى کنند.[5]
آن حضرت بودجه‌‌اى را براى چنین امرى اختصاص داد. عزادارى گروهى در ایام حج و سرزمین حساس منا، سؤالات معنادارى را در اذهان ترسیم مى‌‌کند و این خود بهترین نوع مبارزه غیر مستقیم ائمه (ع) براى توجه دادن افکار عمومى بر ضد جنایات اموى بود.
ائمه هدى (ع) غیر از آن‌که قولا و عملا در سیره و رفتار خود در جهت برپایى مجالس سوگوارى براى اباعبدالله (ع) تأکید و اصرار داشته‌‌اند، از مردم خواسته‌‌اند که در این امر مهم کوتاهى نکنند و به آنان نوید داده‌‌اند که براى عزاداران حسینى پاداش بسیار ویژه‌‌اى در نظر گرفته شده است.

امام سجاد (ع) بنیان‌گذار فرهنگ گریه در میان مؤمنان بود و طى 35 سال امامتش به این روش ادامه داد.

از منابع روایى چنین برمى‌‌آید که هر کس بر مصائب ائمه خصوصا امام حسین (ع) بگرید و از این بابت محزون گردد:
1- در روز جزاء با ائمه هدى (ع) محشور خواهد بود.[6]
2- حضرت سیدالشهدا (ع) براى سوگوار خود از خداوند طلب آمرزش مى‌‌کند.[7]
3- عزادار اباعبدالله (ع) مصداق کسى است که در شادى اهل عترت شادمان و در حزن آنان اندوهناک و محزون است.[8]
4- در هنگام احتضار سوگوار اباعبدالله (ع)، ائمه هدى (ع) حاضر مى‌‌شوند و عزرائیل را به مراعات حال وى توصیه مى‌‌کنند، به حدى که ملک‌الموت از مادر نسبت به او رئوف‌تر می‌شود.[9]
5- سوگوار حماسه‌ساز عاشورا، از آب گواراى کوثر جرعه‌‌هایى مى‌‌نوشد و به میوه‌‌هاى جنت متنعم مى‌‌شود.[10]
6- شفاعت رسول خدا (ص) شامل عزاداران امام حسین (ع) مى‌‌شود.[11]
7- قبر ماتم‌دار کربلا نورانى است و از عذاب برزخى مصون است.[12]
8- حقی بر خداوند ایجاد می‌شود که او را عذاب نکند.[13]
9- سوگواران و زائران در پرتو عرش الهى در مجلس منور در محضر اباعبدالله (ع) هستند. [14]

گریستن و گریاندن‌

گریه براى مصائب امام حسین (ع) نوعى پیوند با راه و روش و هدف آن حضرت است که باعث آمادگى براى مبارزه و جهاد در راه خدا مى‌‌شود و نیروى ایمان و عقیده را از هر جهت بسیج مى‌‌کند و ناامیدى و زبونى را از انسان دور مى‌‌نماید. از آن‌جا که شهادت سالار شهیدان و یاران باوفایش از منظر عمومى، آثار ویرانگرى براى حکومت بنى‌‌امیه و سال‌‌ها بعد براى بنی‌عباس داشته و مشروعیت حاکمان این دو سلسله را زیر سؤال برده بود، براى این‌که این تراژدى غم‌‌بار به دست فراموشى سپرده نشود، امامان (ع) با گریه بر شهیدان نینوا و زنده نگه‌داشتن یاد و خاطره جانبازى‌‌هاى آنان، اهداف شهیدان کربلا را دنبال مى‌‌کردند. عظمت حادثه کربلا به قدرى دل‌خراش بود که شاهدان آن مصیبت تا زنده بودند آن را فراموش نکردند.
امام سجاد (ع) در مناسبت‌‌هاى گوناگون بر عزیزانش گریه مى‌‌کرد. اشک‌‌هاى آن حضرت عواطف را برمی‌انگیخت و در اذهان مخاطبان مظلومیت شهداى کربلا را ترسیم مى‌‌نمود. امام سجاد (ع) بنیان‌گذار فرهنگ گریه در میان مؤمنان بود و طى 35 سال امامتش به این روش ادامه داد، [15] تا جایى که یکى از «بکائین (بسیار گریه‌کننده) پنج‌گانه تاریخ»[16] نامیده شد. وقتى راز آن همه گریه را از حضرت مى‌‌پرسیدند، ایشان مصائب جان‌گداز کربلا را بازگو مى‌‌کرد و مى‌‌فرمود: «مرا ملامت نکنید. همانا یعقوب (ع) پس از آن‌که یک فرزند خود را از دست داد، آن‌قدر گریست تا از غصه چشم‌‌هایش سفید شد، در حالی‌ که یقین به مرگ فرزندش نداشت. ولى من به چشم خود در نصف روز دیدم که چهارده نفر از اهل‌بیت مرا سر بریدند.» [17]
او نه تنها خود در سوگ شهداى کربلا مى‌‌گریست، بلکه شیعیان و مؤمنان را نیز ترغیب به گریستن بر آن شهدا مى‌‌کرد و مى‌‌فرمود: «هر مؤمنى که بر شهادت حسین (ع) بگرید به طورى که اشک بر گونه‌‌هایش جارى شود، خداوند براى او غرفه‌هایی در بهشت آماده مى‌‌سازد که تا ابد در آن اقامت خواهد گزید.» [18]
امام صادق (ع) فرمودند: «على بن الحسین (ع) به یاد عاشورا بیست سال گریست و هرگز طعامى نمى‌‌خورد مگر این‌که گریه مى‌‌کرد.» [19]
همچنین امام رضا (ع) فرمودند: «گریه‌کنندگان باید بر کسى همچون حسین (ع) گریه کنند، زیرا گریستن بر او گناهان بزرگ را فرو مى‌‌ریزد.»[20]
امام صادق (ع) در روایتی دیگر فرمودند: «هر ناله و گریه‌‌اى مکروه است، مگر ناله و گریه بر حسین (ع).»[21]
این اشک‌‌ها و گریه‌‌ها در عزاى مظلوم کربلا، فریاد مداوم علیه ستمگران و ابلاغ پیام خون مطهر شهدا بود. اگر گریه‌‌هاى ائمه (ع) نبود، حادثه عاشورا از خاطره‌‌ها محو مى‌‌شد و شعاع این مشعل فروزان فروکش مى‌‌کرد.

بیان مصائب و مراثى سرور شهیدان امام حسین (ع) به اندازه‌‌اى مهم و ضرورى است که پیشوایان معصوم (ع) همواره بدان سفارش کرده و خواستار زنده نگه‌داشتن نام و یاد آن امام (ع) به این شیوه شده‌‌اند.

گریه عالم وجود در عزای امام حسین (ع)

مسأله گریه نظام هستى، به ویژه گریه آسمان بر شهادت حضرت اباعبدالله (ع) در روایات منقول از ائمه هدى (ع) منعکس شده است. راز این گریه، نشان دادن عظمت این مصیبت است به نحوى که در جزء جزء عالم هستى تأثیر آن نمود پیدا کرده است.
پس از بازگشت اهل‌بیت عصمت و طهارت (ع) از کربلا و ورود به مدینه، امام سجاد (ع) ضمن خطبه‌‌اى چنین فرمودند: «اى مردم! پس از این مصیبت عظمى کدام یک از مردانتان می‌تواند شاد باشد یا کدامین چشم مى‌‌تواند اشکش را حبس کند؟ همانا آسمان‌‌هاى هفت‌گانه بر قتل او گریستند و دریاها با امواجشان و آسمان‌‌ها با ارکانشان و زمین با پهنه وسیعش و درختان با شاخه‌‌هایشان و ماهیان اعماق دریا و ملائکه و اهل آسمان بر شهادت او گریستند.» [22]
امام صادق (ع) در روایتى به صحابى بزرگوارش زراره فرمودند: «اى زراره! آسمان تا چهل روز بر حسین (ع) خون بارید و زمین تا چهل روز تار و تاریک بود و خورشید تا چهل روز گرفته و نورش سرخ بود و کوه‌ها تکه تکه شده و پراکنده گشتند و دریاها روان گردیده و فرشتگان تا چهل روز بر آن حضرت گریستند.»[23]
همچنین امام رضا (ع) در روایتى به گریه آسمان‌‌هاى هفت‌گانه و زمین اشاره نموده‌‌اند. [24]
از روایاتى که گذشت مى‌‌توان چنین استنباط کرد که اصل مسأله گریه هستى بر شهادت امام حسین (ع) امرى قطعى بوده که خود شاهدی براى زنده نگه داشتن این قیام است.

ترغیب شاعران به سرودن شعر و مرثیه‌

برپایى مجالس نوحه‌خوانی و خواندن شعر و مرثیه از عباداتى است که داراى ثواب و پاداش فراوانى در نزد پروردگار است.
امام صادق (ع) مى‌‌فرماید: «حمد و ستایش خداوندى را که در میان مردم کسانى را قرار داد که به سوى ما مى‌‌آیند و ما را مدح مى‌‌کنند و براى ما مرثیه مى‌‌خوانند.»[25]
این نشان‌دهنده جایگاه «مرثیه» و «مدح» در فرهنگ شیعه و در راستاى احیاى فرهنگ اهل‌بیت (ع) است.
بیان مصائب و مراثى سرور شهیدان امام حسین (ع) به اندازه‌‌اى مهم و ضرورى است که پیشوایان معصوم (ع) همواره بدان سفارش کرده و خواستار زنده نگه‌ داشتن نام و یاد آن امام (ع) به این شیوه شده‌‌اند. آنان خود نیز بدین امر پایبند بوده و در بزرگداشت این واقعه جان‌سوز، قلبى سوزان و زبانى نوحه‌‌گر داشته‌‌اند.
استاد شهید آیت‌الله مرتضى مطهرى (ره) در این زمینه مى‌‌نویسد: «ائمه دین خواستند قیام امام حسین (ع) به صورت یک مکتب و به صورت یک مشعل فروزان همیشه باقى بماند. این یک چراغى است از حق، از حقیقت‌دوستى و از حقیقت‌خواهى. این مکتب یک ندایى از حق‌‌طلبى، حریت و آزادى است و ائمه خواستند این مکتب آزادى و این مکتب مبارزه با ظلم براى همیشه باقى بماند. در زمان خود ائمه اطهار (ع) که این دستور صادر شد، سبب شد که جریان زنده و فعال و انقلابى به وجود آید. نام امام حسین (ع) شعار انقلاب علیه ظلم گشت، یک عده شاعر انقلابى به وجود آمدند مانند: کمیت اسدى، دعبل خزایى، سید حمیرى و...کمیت اسدى مى‌‌دانید کیست؟ همان کسى که با اشعارش از یک سپاه بیشتر براى بنى‌امیه ضرر داشت.» [26]
مشهور است که چون اهل‌بیت عصمت و طهارت (ع) از شام به مدینه بازگشتند، در حوالى مدینه براى مدتى کوتاه اقامت نمودند. اهالى مدینه با شور و شوق خاصى به استقبال آنان رفتند. در میان استقبال‌کنندگان فردى بود به نام «بشیر بن جذلم» که چون امام سجاد (ع) او را دید، فرمود: «اى بشیر! پدرت شاعر بود. آیا تو هم از شاعرى بهره داری؟» وى جواب داد: «آرى! خود نیز شاعر هستم.» حضرت فرمودند: «ابیاتى بسراى و خبر ورود اهل‌بیت (ع) و مصیبت جان‌گداز کربلا را اعلام کن.» بشیر مى‌‌گوید بر مرکب خود سوار و با عجله وارد مدینه شدم و صدا به گریه بلند کردم و این اشعار را خواندم:

یا اهل یثرب لامقام لکم بها
قتل الحسین و ادمعى مدرار
الجسم منه بکربلا مضرّج‌
و الرأس منه على القناه یدار

یعنى: اى اهل یثرب (مدینه) دیگر در شهر نمانید چون حسین (ع) کشته شد. پس اشک فراوان از گونه‌‌ها جارى کنید. بدنش در کربلا آغشته به خون شده و سر مطهرش را بر سر نیزه کردند.

هر کس قبر امام حسین (ع) را در کنار رود فرات زیارت کند، مانند کسى است که خداوند را در بالاى عرش زیارت کرده است.

بعد از این مرثیه، شهر مدینه شکل ماتم به خود گرفت. همه اهل شهر از منازل بیرون آمدند و به گریه و زارى پرداختند و این ماتم‌‌سرایى تا چندین روز ادامه داشت.
در عصر امامت ائمه (ع) شعرایى چون کمیت اسدى، سید حمیرى، دعبل خزایى و... به سفارش آن بزرگواران براى فداکاران کربلا به مرثیه‌گویی پرداختند. اشعار حماسى و عمیق این یاران اهل‌بیت (ع) بنى‌امیه و بنی‌عباس را در هراس افکنده بود. [27]
شاعر و مداح اهل‌بیت (ع) دعبل خزایى این گونه نقل کرده است: ایام محرم بود که به زیارت امام هشتم على بن موسی‌الرضا (ع) رفتم. دیدم آن حضرت با حالت حزن و اندوه نشسته و اصحاب هم دور او جمع شده‌‌اند. چون مرا دید، فرمود: «اى دعبل! دوست دارم شعرى بخوانى، زیرا این روزها غم و اندوهى است که بر خاندان ما رفته است و کسى که بر مصیبت جدم امام حسین (ع) بگرید، خداوند گناهان او را مى‌‌آمرزد.» سپس آن حضرت از جاى خویش برخاست و پرده‌‌اى را نصب کرد و اهل خانه را در پشت آن پرده قرار داد تا در مصائب جدشان عزادارى کنند. در این حال رو به سوى من کرد و فرمود: «براى جدم حسین (ع) مرثیه‌‌اى بخوان.» دعبل مى‌‌گوید: اشعارى خواندم به طورى که صداى گریه امام رضا (ع) و اهل‌بیت او بلند شد. [28]
«زید شجام» مى‌‌گوید: با جمعى از کوفیان نزد امام جعفر صادق (ع) بودیم که جعفر بن عفان وارد شد. امام صادق (ع) او را نزدیک خود جاى داد. سپس فرمود: «شنیده‌‌ام تو برای عزادارى امام حسین (ع) خوب شعر مى‌‌گویى»، گفت: بلى! فرمود: «بگو!» پس جعفر شعرى درباره امام حسین (ع) سرود به طورى که امام صادق (ع) و تمام اطرافیان گریستند. سپس امام (ع) فرمود: «اى جعفر! به خدا قسم دیدم ملائکه اشعار تو را درباره حسین (ع) مى‌‌شنوند و آن‌ها هم گریه مى‌‌کنند. اى جعفر! خداوند همین الان بهشت را بر تو واجب کرد و گناهانت را بخشید.» [29]

سفارش به زیارت سالار شهیدان‌

از شیوه‌هایی که امامان (ع) براى احیاى نهضت عاشورا به کار گرفتند، توجه فراوان به زیارت امام حسین (ع) بود. سفارش‌‌هاى فراوانى که از خاندان عترت و طهارت در باب بزرگداشت مقام آن حضرت و زیارت آن امام مظلوم در اوقات مختلف به ما رسیده است، عمق و میزان مقام الهى سالار عشق را به وضوح بیان مى‌‌کند.
امام سجاد (ع) در سخنان گهربار خویش، سفارش زیادى به زیارت امام حسین (ع) داشت. ایشان بعد از بازگشت به مدینه در بیرون شهر خیمه‌‌اى برپا کرد و چندین سال در آن اقامت گزید تا ملاقاتى با دشمنان عترت نداشته باشد. حضرت پیوسته در طول این مدت به قصد زیارت پدر و جد خویش به عراق مى‌‌آمد، ولى کسى متوجه نمى‌‌شد. [30]
امام صادق (ع) فرموده‌‌اند: «اگر مردم فضیلت زیارت قبر امام حسین (ع) را مى‌‌دانستند از شوق جان مى‌‌باختند.» [31]
سدیر صیرفى مى‌‌گوید امام صادق (ع) به من فرمود: «اى سدیر! آیا هر روز حسین (ع) را زیارت مى‌‌کنى؟» عرض کردم: «فدایت شوم نه»، فرمود: «چقدر جفاکار هستى!» سپس فرمود: «آیا هر جمعه او را زیارت مى‌‌کنى؟» عرض کردم نه، فرمود: «آیا هر ماه او را زیارت مى‌‌کنى؟» عرض کردم نه. فرمود: «آیا هر سال او را زیارت مى‌‌کنى؟» عرض کردم گاهى. حضرت فرمود: «شما به حسین (ع) چقدر جفا مى‌‌کنید! آیا نمى‌‌دانى که خداوند عز و جل دو میلیون فرشته دارد که پریشان‌حال بر حسین (ع) گریه مى‌‌کنند و او را زیارت مى‌‌کنند و خسته نمى‌‌شوند؟ چه مانعى دارد که قبر حسین (ع) را در هر جمعه پنج بار و یا در هر روز یک بار زیارت کرده باشى؟» عرض کردم: «فدایت شوم. میان ما و قبر حسین (ع) بسیار فاصله است.» حضرت فرمود: «زیارت را از راه دور انجام بده و آن بدین گونه است؛ برو بالاى پشت‌بام و به راست و چپ توجه کن. آن وقت سر به طرف آسمان بلند کن سپس به طرف قبله توجه کن و بگو: «السلام علیک یا اباعبدالله الحسین. السلام علیک و رحمه الله و برکاته» اگر چنین کنى براى تو یک زیارت مى‌‌نویسند معادل یک حج و یک عمره.» [32]
امام رضا (ع) فرمودند: «هر کس قبر امام حسین (ع) را در کنار رود فرات زیارت کند، مانند کسى است که خداوند را در بالاى عرش زیارت کرده است ». [33]

در آخر توجه به این نکته مهم است که از سیاست‌‌هاى ثابت و تغییرناپذیر امامان معصوم (ع) بعد از شهادت سالار شهیدان احیاء این نهضت بود. تأکید آنان بر عزادارى، گریه، فضائل، زیارت و... از عاشورا مشعلى جاویدان ساخت و کربلا را به صورت بزرگ‌ترین دژ مقاومت امت اسلامى در برابر کفر و نفاق و بیداد درآورد. امروزه با استفاده از سیره ائمه هدى (ع) عاشوراى حسینى سمبل ظلم‌ستیزی و عدالت‌خواهی و راه رهایى مظلومان جهان از سلطه مستکبران شناخته مى‌‌شود. اگرچه در طول تاریخ از سوى کوردلان تلاش‌‌هایى براى فراموش شدن نام حسین (ع) و خاموشى این مشعل هدایت صورت گرفته است، اما همه این تلاش‌‌هاى مذبوحانه نشانه وحشت آنان از جوشش خون پاک حسینى در رگ‌هاى نسل جوان است و على‌‌رغم همه این کوشش‌‌ها هر روز گرایش دل‌هاى صالحان و مؤمنان به سوى عاشورا و محرم افزون‌تر و گسترده‌‌تر مى‌‌گردد و محبت حسینى دل‌‌هاى مظلومان جهان را شیداى فرزند فاطمه (س) مى‌‌کند.