از نخستین کتاب‌هایی که در مورد فلسفه قیام سیدالشهدا علیه‌السلام به رشته تحریر درآمد، کتاب شهید جاوید نوشته محمد صالحی نجف آبادی است که از معدود کتب تحلیلی است که البته دیدگاه‌ها و مبانی این کتاب مورد انتقاد بسیاری از علما و پژوهشگران این عرصه قرار گرفت. از مسائل مهمی که در بحث فلسفه قیام امام حسین (ع) مورد چالش جدی قرار گرفته است، بحث علم امام حسین (ع) به شهادت ایشان است. ایشان در ابتدای کتاب خود علم امام به شهادتشان را این‌گونه بیان می‌کنند.

طبق روایات قطعی رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌واله قبلا شهادت حضرت سیدالشهدا (ع) را پیشگویی فرموده بود و خود امام حسین (ع) از همان زمان کودکی می‌دانست که سرانجام شهید خواهد شد. این مطلب از مسلمات است؛ ولی آیا زمان شهادت آن حضرت هم به طور دقیق معلوم بود یا نه؟ در این مسئله بین علمای شیعه دو نظر وجود دارد:

 1. آن حضرت به طور سربسته و اجمال می‌دانست سرانجام شهید خواهد شد؛ ولی آیا شهادت در این سفر است یا نه٬ این مطلب روشن نبود و آن حضرت برای تشکیل حکومت، به سمت کوفه حرکت کردند.

2. نظر دیگر این است که امام (ع) از همه جزییات حوادث آن و از این‌که در چه زمان و در چه نقطه‌ای از زمین شهید خواهد شد آگاه بود؛ ولی این علم غیب برای ایشان ایجاد وظیفه نمی‌کرد؛ بلکه وظیفه داشتند که طبق مجاری طبیعی و عادی عمل کند.

 3. و اما نظر دیگر این است که وظیفه امام (ع) حرکت به سمت شهادتشان بوده است و این راه را تنها راه نجات اسلام می‌دانستند.

نویسنده «شهید جاوید» نظریه اول را معتقد است و می‌گوید قیام امام حسین (ع) به هدف شهادت نبوده؛ بلکه برای تشکیل حکومت اسلامی بوده است. وی می‌گوید در مرحله اول قیام که هجرت از مدینه به مکه بود، امام (ع) با سرپیچی از بیعت یزید، مشغول بررسی این موضوع بود که تشکیل حکومت ممکن است یا نه. در مرحله دوم که حرکت به سوی کوفه بود، امام (ع) در پاسخ به دعوت کوفیان تصمیم به مبارزه مسلحانه با هدف تشکیل حکومت گرفته بود. ایشان در مورد علم امام می‌گویند وظیفه ایشان عمل به ظاهر بود و هدف تشکیل حکومت است.

یکی از افراد سرشناسی که کتاب شهید جاوید و نظرات صالحی نجف آبادی را نقد جدی می‌کند، شهید مطهری است که مجموعه سخنرانی‌های ایشان در مورد کتاب شهید جاوید، در کتابی به نام حماسه حسینی جمع آوری شده است.  ایشان قائل به نظریه دوم بودند و دو دیدگاه نسبت به نظر صالحی نجف آبادی دارند که بدین صورت است:

اولا: حضرت، قیام را از باب وجوب امر به معروف و نهی از منکر بر خود واجب می‌دانستند و انجام این وظیفه به هیچ عنوان خودکشی تلقی نمی‌شود. اباعبدالله (ع) در چنین جریانی ثابت کردند که به خاطر امر به معروف و نهی از منکر، این اصل اسلامی، می‌توان جان خود، عزیزان و مال و ثروت را فدا و ملامت مردم را تحمل کرد. چه کسی توانسته است در دنیا به اندازه حسین بن علی (ع) به اصل امر به معروف نهی از منکر ارزش بدهد؟ معنی نهضت حسینی این است که امر به معروف و نهی از منکر آن قدر بالاست که تا این حد در راه آن می‌توان فدا کاری کرد.

ثانیا: قیام حضرت، سبب روشنگری افکار مردم شد؛ زیرا روابط در آن زمان مثل این زمان نبود که مردم به موقع از وقایع مطلع شوند. بعد از شهادت امام (ع) تازه عامه مردم فهمیدند که چرا حسین بن علی (ع) شهید شد. تازه آن حرفی را که اباعبدالله (ع)گفته بودند: «و علی الاسلام السلام اذ قد بلیت الامه براع مثل یزید» فهمیدند. ایشان در عاشورا هم فرمودند که این‌ها مرا خواهند کشت؛ اما من امروز به شما می‌گویم که بعد از کشتن من این‌ها دیگر نخواهند توانست به حکومت خودشان ادامه دهند و همین‌طور شد و بنی امیه سقوط کردند.

   مرحوم مطهری در خلال انتقاداتی که در مورد کتاب «شهید جاوید» بیان می‌کند در پاسخ به سوالی مبنی بر این‌که «آیا امام حسین (ع) به قصد کشته شدن و با علم به کشته شدن (به سمت کربلا) حرکت کرد یا نه؟» می‌گوید: «از نظر تاریخی نمی‌توان اثبات کرد که امام (ع) به قصد کربلا یا با علم به کشته شدن حرکت کرد؛ بلکه از نظر تاریخی که ظواهر قضایا نقل می‌کند امام (ع) به طرف کوفه و قصد کوفه حرکت کرد و در اثر برخورد با «حر» و اجازه ندادن حر، که امام (ع) از حوزه عراق خارج شود و حاضر نشدن امام (ع) که تحت‌الحفظِ حر به کوفه برود، راهی را به طرف غرب و چپ جاده پیش گرفتند؛ تا رسیدند به کربلا و بعد در اثر نامه ابن زیاد در آن محل متوقف شدند. از نظر علم به کشته شدن هم تاریخ، جز مخطور بودن و غیر قابل اطمینان بودن این سفر را اثبات نمی‌کند.»[1]

در نهایت این‌که بحث علم امام حسین (ع) به شهادتشان رابطه تنگاتنگی با بحث فلسفه قیام آن حضرت دارد که هرکدام از این دیدگاه‌ها نسبت به علم، دیدگاهی را برای فلسفه قیام امام حسین (ع) مشخص می‌کند. البته در ادامه صالحی نجف آبادی کتابی با عنوان نگاهی به حماسه حسینی تالیف کرد که برخی دیدگاه‌های خود را در آن کتاب توضیح بیشتری داد و سخنانی از شهید مطهری را انتقاد کرد.